Afrykański pomór świń (ASF) w Polsce w 2023 r.
Afrykański pomór świń (ASF) to zakaźna choroba wirusowa, która niestety występuje w naszym kraju już 10 lat. Wszystko zaczęło się 13 lutego 2014 roku, gdy od padłego dzika, który został znaleziony w gminie Szudziałowo, ok. 900 m od granicy z Białorusią, pobrano próbkę. Z uwagi na sytuację epizootyczną na Białorusi, Powiatowy Lekarz Weterynarii w Sokółce podjął stosowne działania już 15 lutego słusznie podejrzewając, że prawdopodobnie przyjdzie mu zmierzyć się z pierwszym przypadkiem ASF w naszym kraju. Kolejne dni przyniosły rozstrzygnięcie. 17 lutego 2014 roku, gdy Główny Lekarz Weterynarii otrzymał oficjalne wyniki badania laboratoryjnego potwierdzające znalezienie w badanej próbce materiału genetycznego wirusa afrykańskiego pomoru świń (ASF), wszystko stało się jasne…
ASF to choroba zakaźna dotykająca trzodę chlewną utrzymywaną w gospodarstwach rolnych i fermach przemysłowych oraz wolnożyjące dziki. Nie jest groźna dla ludzi. Jej niekorzystny wpływ na rentowność podmiotów zaangażowanych wynika z zakłóceń, które powoduje w przemieszczaniu przesyłek tych zwierząt oraz otrzymywanych z nich produktów (zarówno na rynku krajowym, wewnątrz Unii Europejskiej, ale także w wywozie do państw trzecich). Przy obecnym stanie wiedzy, po jakże trudnych dla hodowli świń w naszym kraju 10 latach, choroby tej w dalszym ciągu nie wolno leczyć, a jej ognisko musi zostać niezwłocznie zlikwidowane! Wirus ASF okazał się być trudnym przeciwnikiem. Informacje o potencjalnej szczepionce, które co kilka miesięcy obiegają świat, dają pewną nadzieję, ale nie miejmy złudzeń. Dzień, w którym faktycznie rozpoczną się masowe szczepienia wolnożyjących dzików i świń utrzymywanych nie jest bliski.
Fatalną informacją jest fakt, iż w 2023 roku, Polska zdecydowanie wyróżniała się na tle innych krajów europejskich w kontekście ognisk wirusa ASF w populacji dzików (Tabela 1.). Zgodnie z danymi prezentowanymi przez unijny System Informacji o Chorobach Zwierząt (ADIS – Animal Disease Information System) odnotowaliśmy ich aż 2 744. Nieco mniej, bo 2 686, podaje za pośrednictwem swojej strony internetowej Główny Lekarz Weterynarii. Różnica ta wynika, prawdopodobnie, z metodologii kwalifikowania ognisk z końca roku 2023, terminów potwierdzenia itp. i nie jest ona znacząca. Należy podkreślić, iż liczba ognisk nie jest tożsama z ilością sztuk dzików. Na jedno ognisko często składa się ich kilka lub nawet kilkanaście…
Tabela 1. Sytuacja epidemiologiczna w odniesieniu do ASF w UE (na podstawie https://food.ec.europa.eu/animals/animal-diseases/animal-disease-information-system-adis_en#animal-disease-information; dostęp 27.02.2024)
| Kraj | od 01/01/2023 do 31/12/2023 | |
| Świnie | Dziki | |
| Polska | 30 | 2744 |
| Bośnia i Hercegowina | 1508 | 22 |
| Bułgaria | 3 | 322 |
| Chorwacja | 1124 | 11 |
| Czechy | – | 56 |
| Estonia | 2 | 53 |
| Niemcy | 1 | 899 |
| Grecja | 6 | 2 |
| Węgry | – | 407 |
| Włochy | 17 | 1047 |
| Kosowo | 9 | 4 |
| Łotwa | 8 | 730 |
| Litwa | 3 | 439 |
| Mołdawia | 19 | 6 |
| Północna Macedonia | 15 | 41 |
| Rumunia | 740 | 292 |
| Serbia | 991 | 213 |
| Słowacja | – | 546 |
| Szwecja | – | 60 |
| Ukraina | 37 | 9 |
| Razem | 4513 | 7903 |
Niewiele regionów naszego kraju pozostaje wolnymi od ograniczeń związanych ze zwalczaniem wirusa ASF. W dalszym ciągu (i oby jak najdłużej) jednym z takich obszarów jest niemal całe województwo kujawsko-pomorskie, gdzie wirus afrykańskiego pomoru świń nie występuje. Niestety, powiaty północno-wschodnie (rypiński, brodnicki, wąbrzeski i grudziądzki) znajdują się w Obszarze Objętym Ograniczeniami I (kolor niebieski na mapie znajdującej się na stronie internetowej Głównego Lekarza Weterynarii), co oznacza, iż dany teren jest obszarem przygranicznym dla obszaru zajętego przez wirusa, tzw. strefą buforową. Tworzy się je, aby uwrażliwić wszystkich zainteresowanych na bliskość realnego problemu oraz wzmocnić bioasekurację stad, przewoźników oraz myśliwych. Zwracam uwagę, że szczególnie problematyczne mogą okazać się te wymogi, które dziś w danym miejscu nie obowiązują, ale praktycznie z dnia na dzień staną się obowiązkiem dla każdego gospodarstwa utrzymującego świnie w przypadku potwierdzenia ogniska na danym obszarze (np. ogrodzenie zabudowań gospodarstwa).
Główny Lekarz Weterynarii poinformował, za pośrednictwem swojej strony internetowej, o wyznaczeniu w 2023 roku trzydziestu ognisk wirusa ASF w stadach świń utrzymywanych w sześciu województwach (dolnośląskie, wielkopolskie, lubelskie, warmińsko-mazurskie, mazowieckie i zachodniopomorskie) (Tabela 2.). Pierwsze ognisko wyznaczono już 12 kwietnia, kolejne w czerwcu, a ostatnie w październiku. Najmniejszym wyznaczonym ogniskiem było gospodarstwo utrzymujące 6 sztuk świń (tuczniki), zaś największym, gospodarstwo, które utrzymywało 2 032 sztuk tucznika w cyklu otwartym. Łącznie, w 2023 roku, w trzydziestu ogniskach, policzono 8 422 świń, co sprawia, iż średnio w ognisku było ich 280,73.
Tabela 2. Ogniska ASF u świń w 2023 r. (na podstawie https://www.wetgiw.gov.pl/; dostęp 27.02.2024)
| Nr ogniska | Województwo | Data stwierdzenia ogniska | Liczba świń | Obszar Objęty Ograniczeniami (O.O.O.) |
| 2023/1 | dolnośląskie | 12.04.2023 | 16 szt. 1 knur 5 loch 10 tuczników | II |
| 2023/2 | wielkopolskie | 14.06.2023 | 94 szt. 1 knur 6 loch 32 prosięta 26 warchlaków 29 tuczników | II |
| 2023/3 | lubelskie | 15.06.2023 | 109 szt. 11 loch 3 loszki 25 prosiąt 30 warchlaków 40 tuczników | II |
| 2023/4 | warmińsko-mazurskie | 15.06.2023 | 682 szt. 3 knury 146 loch 333 prosięta 200 warchlaków | II |
| 2023/5 | lubelskie | 16.06.2023 | 1216 szt. tucznik | II |
| 2023/6 | lubelskie | 25.06.2023 | 1779 szt. tucznik | II |
| 2023/7 | lubelskie | 27.06.2023 | 150 szt. 1 knur 12 loch 54 prosięta 44 warchlaki 39 tuczników | III |
| 2023/8 | lubelskie | 28.06.2023 | 28 szt. 3 lochy 14 warchlaków 11 tuczników | III |
| 2023/9 | warmińsko-mazurskie | 29.06.2023 | 750 szt. 2 knury 118 loch 261 prosiąt 369 warchlaków | III |
| 2023/10 | wielkopolskie | 29.06.2023 | 30 szt. 6 loch 8 prosiąt 16 tuczników | II |
| 2023/11 | mazowieckie | 07.07.2023 | 38 szt. (brak danych) | I |
| 2023/12 | Lubelskie | 11.07.2023 | 8 szt. (brak danych) | III |
| 2023/13 | Lubelskie | 13.07.2023 | 166 szt. 1 knur 8 loch 67 prosiąt 90 tuczników | III |
| 2023/14 | Lubelskie | 14.07.2023 | 8 szt. 1 locha 5 prosiąt 2 tuczniki | III |
| 2023/15 | mazowieckie | 18.07.2023 | 2032 szt. 1382 warchlaków 650 tuczników | I |
| 2023/16 | Lubelskie | 21.07.2023 | 222 szt. 15 loch 33 prosięta 42 warchlaki 132 tuczniki | III |
| 2023/17 | wielkopolskie | 24.07.2023 | 16 szt. (brak danych, system otwarty) | II |
| 2023/18 | Lubelskie | 27.07.2023 | 69 szt. 3 lochy 36 prosiąt 30 tuczników | III |
| 2023/19 | Lubelskie | 02.08.2023 | 13 szt. 1 locha 5 prosiąt 7 tuczników | II |
| 2023/20 | lubelskie | 08.08.2023 | 30 szt. 1 locha 16 prosiąt 13 tuczników | II |
| 2023/21 | Lubelskie | 18.08.2023 | 35 szt. 4 lochy 13 prosiąt 7 warchlaków 11 tuczników | III |
| 2023/22 | wielkopolskie | 07.09.2023 | 19 szt. tucznik | III |
| 2023/23 | wielkopolskie | 14.09.2023 | 441 szt. tucznik | III |
| 2023/24 | wielkopolskie | 14.09.2023 | 32 szt. 25 warchlaków 7 tuczników | III |
| 2023/25 | wielkopolskie | 15.09.2023 | 44 szt. tucznik | III |
| 2023/26 | zachodniopomorskie | 27.09.2023 | 6 szt. tucznik | II |
| 2023/27 | wielkopolskie | 29.09.2023 | 62 szt. 1 knur 4 lochy 39 prosiąt 13 warchlaków 5 tuczników | III |
| 2023/28 | wielkopolskie | 05.10.2023 | 196 szt. 1 knur 24 lochy 58 prosiąt 11 warchlaków 102 tuczniki | III |
| 2023/29 | zachodniopomorskie | 06.10.2023 | 14 szt. 1 locha 13 prosiąt | II |
| 2023/30 | wielkopolskie | 12.10.2023 | 117 szt. 8 loch 38 prosiąt 55 warchlaków 16 tuczników | III |
| Razem sztuk świń w 30. ogniskach: | 8422 szt. (śr. ognisko 280,73 szt.) | |||
Źródło: Główny Inspektorat Weterynarii
Dokonując kategoryzacji gospodarstw na cztery grupy, w zależności od liczby utrzymywanych zwierząt, okazuje się, iż w 2023 roku najsłabiej zabezpieczone przed wtargnięciem wirusa ASF były stada małe, o wielkości do 50 sztuk. Gospodarstwa większe, utrzymujące powyżej 1 000 sztuk świń (Tabela 3.), dla których są one prawdopodobnie znaczącym elementem dochodowości, lepiej radziły sobie z praktycznym wdrażaniem systemu bioasekuracji.
Tabela 3. Ogniska ASF w zależności od liczby świń w stadzie w 2023 r.
| Lp. | Sztuk świń w stadzie | Ilość ognisk ASF |
| 1 | do 50 | 15 |
| 2 | 51 – 100 | 3 |
| 3 | 101 – 1000 | 9 |
| 4 | pow. 1001 | 3 |
| Razem | 30 | |
Źródło: Główny Inspektorat Weterynarii
Niestety, ale źródeł transmisji wirusa ASF może być bardzo wiele, a jego rozprzestrzenianie się jest stosunkowo łatwe. Okres występowania ognisk wirusa ASF u świń utrzymywanych, niemal co roku, pokrywa się z okresem wypasu bydła i innych wzmożonych prac polowych, czyli od początku kwietnia do końca września (z przesunięciem na miesiąc październik). Koniecznością chwili jest możliwie szerokie upowszechnianie informacji na temat skutecznych metod bioasekuracji dostosowanych do konkretnego gospodarstwa, uwzględniających jego specyfikę, możliwości infrastrukturalne itp. Można założyć, iż obowiązkiem dla każdego gospodarstwa utrzymującego świnie staje się posiadanie Planu Bezpieczeństwa Biologicznego (PBB). Jest to dokument zawierający sformułowane na piśmie i na bieżąco aktualizowane informacje o bliższym i dalszym otoczeniu gospodarstwa oraz gotowe procedury. Procedura to nic innego, jak sposób radzenia sobie z konkretnym problemem, np. procedura utrzymywania mat dezynfekcyjnych w stanie zapewniającym właściwe działanie środka, procedura postępowania w przypadku padnięcia, procedura wysyłki zwierząt do rzeźni itp. To oczywiście trudne zadanie, ale z punktu widzenia hodowcy, przy tej ilości ognisk dzików, solidna zapora bioasekuracyjna fermy wydaje się być jedyną rzeczą, nad którą można mieć względną kontrolę. Bioasekuracja, której wymogi są na bieżąco, od lat, kontrolowane przez powiatowych lekarzy weterynarii, daje pewien fundament do zaprojektowania takiego dokumentu. Wstępnym działaniem, np. przy wsparciu doradcy, powinna być rzetelna analiza ryzyka, uwzględniająca słabe strony naszej fermy i wskazująca potencjalne zagrożenia związane choćby z jej położeniem względem innych obiektów, czy to naturalnych (las, mokradła itp.) czy to będących efektem działań ludzi (uprawy wielkopowierzchniowe, inne fermy świń, ruch drogowy, specyficzne rodzaje działalności gospodarczej itp.).
Należy podkreślić, że zestawiając ze sobą liczbę ognisk świń utrzymywanych i liczbę ognisk dzików wolnożyjących, porównanie to nie wypada dramatycznie. Oczywiście można przyjąć, że ciągle zmniejszające się pogłowie świń i liczba stad w naszym kraju ma tu decydujące znaczenie, ale na pewno praktyczne wdrażanie fundamentalnych zasad bioasekuracji przez rolników i myśliwych udaje się coraz lepiej.
Współczesny dzik, który jest głównym rezerwuarem wirusa ASF, niezwykle sprawnie odnajduje się w środowisku, które my, ludzie, stworzyliśmy. Z uwagi na zmianę klimatu, samice dzika mogą wykazywać ruję w okresie od października do maja, w odstępie 21-dniowym. Do niedawna najwięcej loch dzika brało udział w rui listopadowo-grudniowej, co sprawiało, że po około czterech miesiącach, wiosną rodziły się młode, które miały dość czasu, aby dojrzeć do rozrodu. Siłom natury dawało to wystarczający czas i warunki na zastosowanie narzędzia o nazwie selekcja. Ujemne temperatury, a także skąpość źródeł pożywienia skutecznie zmniejszały tzw. przyrost zrealizowany. Pisząc wprost – znaczna część młodych nie dożywała wieku rozrodczego. Dziś sytuacja jest drastycznie inna. Brak zimy, dostęp do wysokoenergetycznego pożywienia (uprawy rolne, pozostawione resztki pożniwne oraz różnego rodzaju składowiska odpadów) sprawiły, że tzw. huczka, czyli okres godowy dzików, trwa tak długo. Ponadto, w ruję wchodzą bardzo młode zwierzęta, które nawet pomimo teoretycznego braku fizycznej gotowości do rozrodu, wydają na świat mioty, które w pewnej części przeżywają. Zrealizowany przyrost populacji dzika wynosi już nie kilkadziesiąt, 100 czy 200%. Twarde dane jasno wskazują, iż w np. naszym województwie sięga prawie 500%!
Zgodnie ze statystyką Polskiego Związku Łowieckiego oraz Dyrekcji Generalnej Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe (Tabela 4.) szacunkowa liczebność populacji dzików na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wynosiła 15.02.2022 roku ponad 61 tys. sztuk, natomiast 17.04.2023 roku około 50,5 tys. sztuk. W badanym okresie, czyli w łowieckim roku gospodarczym 2022/2023 (01.04.2022– –31.03.2023) łącznie pozyskano ponad 211 tys. sztuk (liczba obejmuje dane z upadków, polowań oraz odstrzału sanitarnego wykonanych przez Polski Związek Łowiecki oraz Lasy Państwowe, a także z odstrzałów redukcyjnych wykonanych w Parkach Narodowych). Jeśli chodzi o nasze województwo, to 15.02.2022 roku populację dzika oszacowano na ponad 2,5 tys. sztuk, natomiast 17.04.2023 roku na niecałe 2,5 tys. sztuk. Pozyskano natomiast ponad 12 tys. sztuk (przypominam, iż liczba ta obejmuje dane z upadków, polowań oraz odstrzału sanitarnego wykonanych przez Polski Związek Łowiecki oraz Lasy Państwowe, a także z odstrzałów redukcyjnych wykonanych w Parkach Narodowych). Przyjmując stan pogłowia dzika, w województwie kujawsko-pomorskim, na początku 2022 roku za 100%, okazuje się, że w ciągu roku (do 15.04.2023 r.) udało się je zmniejszyć o 10%, przy pozyskaniu równym 459% stanu wyjściowego! Co prawda pogłowie dzika zarówno w naszym województwie, jak i w ujęciu krajowym udało się ograniczyć, ale obraz, który te wartości rysują nie sprawia, że możemy poczuć się komfortowo.
Tabela 4. Pogłowie dzików, dziki pozyskane i przyrost zrealizowany w roku gospodarczym 2022/2023
| WOJEWÓDZTWO | POGŁOWIE DZIKÓW 1 15.02.2022 Polski Związek Łowiecki | DZIKI POZYSKANE 2, 3 2022/2023 Ministerstwo Klimatu i Środowiska | POGŁOWIE DZIKÓW 2 17.04.2023 Polski Związek Łowiecki |
| DOLNOŚLĄSKIE | 9 865 | 6 991 | 7 757 |
| KUJAWSKO-POMORSKIE | 2 646 (100%) | 12 144 (459%) | 2 391 (90%) |
| LUBELSKIE | 1 474 | 8 157 | 1 754 |
| LUBUSKIE | 3 311 | 12 230 | 2 189 |
| ŁÓDZKIE | 2 161 | 6 612 | 2 041 |
| MAŁOPOLSKIE | 1 981 | 6 295 | 2 065 |
| MAZOWIECKIE | 3 556 | 24 927 | 3 118 |
| OPOLSKIE | 1 616 | 8 191 | 1 847 |
| PODKARPACKIE | 1 799 | 24 975 | 1 754 |
| PODLASKIE | 1 403 | 15 829 | 976 |
| POMORSKIE | 5 684 | 12 982 | 4 833 |
| ŚLĄSKIE | 1 960 | 13 865 | 1 707 |
| ŚWIĘTOKRZYSKIE | 1 751 | 11 811 | 1 762 |
| WARMIŃSKO-MAZURSKIE | 2 926 | 16 994 | 2 284 |
| WIELKOPOLSKIE | 7 391 | 18 867 | 5 625 |
| ZACHODNIOPOMORSKIE | 12 230 | 10 506 | 8 470 |
| SUMA | 61 754 (100%) | 211 376 (342%) | 50 573 (82%) |
1 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 marca 2023 r. w sprawie wprowadzenia w 2023 r. na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej „Programu mającego na celu wczesne wykrycie zakażeń wirusem wywołującym afrykański pomór świń i poszerzenie wiedzy na temat tej choroby oraz jej zwalczanie” (Dz.U.2023.517)
2 PROJEKT Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia … 2024 r. w sprawie wprowadzenia w 2024 r. na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej „Programu mającego na celu wczesne wykrycie zakażeń wirusem wywołującym afrykański pomór świń i poszerzenie wiedzy na temat tej choroby oraz jej zwalczanie”
3 Liczba obejmuje dane z upadków, polowań oraz odstrzału sanitarnego wykonanych przez Polski Związek Łowiecki oraz Lasy Państwowe, a także z odstrzałów redukcyjnych wykonanych w Parkach Narodowych.
Podsumowując, walka z wirusem afrykańskiego pomoru świń (ASF) trwa. Na pierwszej linii frontu znajdują się posiadacze świń (przede wszystkim) oraz myśliwi, ponieważ to te grupy ponoszą faktyczne koszty finansowe i organizacyjne. Kluczową kwestią w dalszym ciągu jest bezkompromisowe przestrzeganie podstawowych zasad bioasekuracji. Gorąco zachęcam tym samym do podjęcia trudu opracowania, a następnie rzeczywistego wdrażania Planu Bezpieczeństwa Biologicznego już dziś, tak aby w przypadku ewentualnego kryzysu być gotowym do dalszego prowadzenia działalności przy zwiększonej presji wirusa.
dr inż. Jakub Borkowski, KPODR
Opracowano na podstawie:
– Strona internetowa Głównego Lekarza Weterynarii: www.wetgiw.gov.pl,
– ADIS: OUTBREAKS per DISEASE: https://food.ec.europa.eu/animals/animal-diseases/animal-disease-information-system-adis_en#animal-disease-information; dostęp 27.02.2024,
– Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 marca 2023 r. w sprawie wprowadzenia w 2023 r. na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej „Programu mającego na celu wczesne wykrycie zakażeń wirusem wywołującym afrykański pomór świń i poszerzenie wiedzy na temat tej choroby oraz jej zwalczanie” (Dz.U.2023.517),
– PROJEKT Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia … 2024 r. w sprawie wprowadzenia w 2024 r. na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej „Programu mającego na celu wczesne wykrycie zakażeń wirusem wywołującym afrykański pomór świń i poszerzenie wiedzy na temat tej choroby oraz jej zwalczanie”.
