Rośliny oleiste – słonecznik
Słonecznik zyskuje coraz większą popularność, a jego areał uprawy powoli rośnie. Największymi zaletami tej rośliny są: niewielkie wymagania glebowe, odporność na wiosenne przymrozki, a długi wytworzony korzeń sięgający do 2,5 m pozwala przetrwać okresowe susze.
Należy do roślin oleistych, wykorzystywany jest głównie jako surowiec w produkcji olejów roślinnych. Znajduje zastosowanie w przemyśle spożywczym, kosmetycznym, farmaceutycznym oraz technicznym.
Powierzchnie upraw roślin oleistych od początku 1960 roku wykazują tendencję rosnącą. Obecnie, według danych, FAO światowa powierzchnia roślin oleistych oraz zbiory poszczególnych roślin mają się następująco: soja ponad 120 mln ha (zbiór 350 mln ton), rzepak 35 mln ha (zbiór 76 mln ton), słonecznik 27 mln ha (zbiór 48 mln ton), a oliwki 11 mln ha (ze zbiorem 21 mln ton).
Wymagania uprawy słonecznika
Słonecznik jest rośliną jednoroczną i należy do rodziny astrowatych. Pochodzi z Ameryki Północnej (USA), w Europie pojawił się w 1510 roku. Uprawiany jest w ponad 80 krajach na świecie, głównie w Ukrainie, Rosji, Hiszpanii, Francji, Niemczech, Rumuni, Węgrzech, Mołdawii, Argentynie, Stanach Zjednoczonych, Turcji, Indiach i Chinach.
Termin siewu słonecznika przypada na II dekadę kwietnia do I dekady maja. Czas jego kwitnienia przypada od lipca do października. Pestki słonecznika najlepsze są w smaku, kiedy ich zbiór następuje od połowy sierpnia do połowy września.
Słonecznik ma małe wymagania glebowe, przystosuje się nawet do najtrudniejszych warunków. Najlepiej sprawdzi się na glebach przepuszczalnych, lekkich o odczynie obojętnym (pH 6,5–7,2). Dobrze radzi sobie także podczas suszy. Przybiera na znaczeniu jako doskonała roślina w płodozmianie. Dzięki palowemu systemowi korzeniowemu przedostaje się w głąb gleby w poszukiwaniu wody i składników pokarmowych, co wpływa na poprawę struktury. Pozostawiona na polu biomasa wzbogaca także stanowisko w materię organiczną. Słonecznik w zmianowaniu ucina cykl różnych chorób przede wszystkim tam, gdzie stosowano monokulturę zbożową. Wśród chorób, które zostają zatarte, jest między innymi: rdza, fuzarioza, choroby podsuszkowe.
Powierzchnia uprawy
Słonecznik jest alternatywą dla wielu roślin uprawnych, w szczególności dla rzepaku, gdyż jest rośliną oleistą, dlatego też coraz częściej uprawia się go w Polsce.
Według danych ARiMR, w roku bieżącym powierzchnia zasiewu słonecznika w Polsce wyniosła 64 752,62 ha, a w województwie kujawsko-pomorskim 5 694,47 ha. W porównaniu z 2020 rokiem areał zasiewów osiągnął wzrost, aż o 571%.
Właściwości i zastosowanie słonecznika
Nasiona słonecznika zawierają witaminę A, witaminy z grupy B (B2 i B5) oraz witaminy C i K. W swoim składzie mają mikro- i makroelementy: cynk, potas, wapń i żelazo. Są także bogate w aminokwasy i nienasycone kwasy tłuszczowe (niezbędne w prawidłowym odżywianiu każdego człowieka). Jego owoce zawierają do 38% oleju.
Głównymi kierunkami produkcji słonecznika jest uprawa na nasiona (do bezpośredniego spożycia) lub do przetwórstwa, np. na olej. Olej słonecznikowy jest drugim pod względem najczęściej wybieranych olejów spożywczych.
Wysuszone łodygi słonecznika oraz olej mogą posłużyć w produkcji biopaliw do silników diesla. Łodygi zawierają dużo włókien, dzięki czemu nadają się również do produkcji papieru.
Słonecznik ma duże znaczenie jako karma dla zwierząt. Z całych roślin pozyskuje się kiszonkę, która jest stosowana w żywieniu przeżuwaczy, zawiera dużo ADF (włókno detergentowe kwaśne). Śruta słonecznikowa jest produktem ubocznym po produkcji oleju z nasion słonecznika.
Słonecznik wykorzystywany jest również w kosmetyce, przemyśle farmaceutycznym do produkcji lekarstw, szczególnie w chorobach płuc oraz w przemyśle odzieżowym – niektóre części rośliny wykorzystywane są do produkcji barwników, farb.
Nie można zapomnieć, że słonecznik jest rośliną miododajną, ma ogromne znaczenie dla pszczół. Z pyłku kwiatowego pszczoły są w stanie wyprodukować 70 kg miodu z 1 ha powierzchni.
Rynek słonecznika
Ukraina jest największym na świecie producentem nasion słonecznika oraz eksporterem oleju roślinnego. Jedna trzecia światowego eksportu oleju słonecznikowego pochodzi z Ukrainy, a państwa Unii Europejskiej pobierają aż 30% tego produktu. Z krajów Europy Wschodniej pochodzi 22% nasion słonecznika zbieranych na całym świecie. W 2021 roku w UE zebrano 10,5 mln ton nasion słonecznika, a jej główni producenci to: Rumunia (3 mln t), Bułgaria (1,9 mln t), Francja (1,9 mln t), Węgry (1,7 mln t) i Hiszpania (0,77 mln t). Większość importu do UE pochodziła z Mołdawii (300 tys. ton).
Rynek słonecznika jest rynkiem międzynarodowym, a jego ceny wzrosły do nowej rekordowej wartości 1 100 USD za tonę, czyli 4 887,03 zł (dane na dzień 30.04.2022). We Francji, na rynku hurtowym Saint-Nazaire, za słoneczniki płaci się ok. 1 000 euro za tonę. Jest to dwa razy więcej niż w roku ubiegłym.
Komisja Europejska spodziewa się, że produkcja nasion słonecznika w 2022 r. wzrośnie o około 640 000 ton (czyli o ok. 6,6%) do 11,2 miliona. Jednocześnie należy zaznaczyć, że import spadnie o ponad 100 tys. ton do 320 tys. ton, a eksport ma pozostać na stabilnym poziomie 300 tys. ton.
Ewa Biniek, KPODR
Fot. W. Janiak
Opracowano na podstawie:
ARiMR, zpe.gov.pl, Uprawa słonecznika-poradnik (lidea-seeds.pl), Atlas roślin (atlas-roślin.pl), Encyklopedia (ekologia.pl), Agrarheute