Stereotypie – czym są?

Stereotypie, to powtarzanie zrytualizowanych czynności, często rytmicznie, pozbawionych celu (bezsensownych) i nieprowadzących do zaspokojenia faktycznych fizjologicznych potrzeb zwierząt.

Stereotypie są zachowaniami odbiegającymi od wzorca dla danego gatunku. Mogą być nawracające lub stałe. Niekiedy określa się je mianem działań przeorientowanych, czyli skierowanych na obiekty normalnie nieinteresujące, np. u świń gryzienie krat kojca lub też działania samoniszczycielskie (autodestrukcyjne). Ograniczenia wyrażania naturalnego zachowania się spowodowane niedostateczną powierzchnią i przestrzenią życiową, wywołują dyskomfort i stres.

Stereotypie są początkiem problemów ze zdrowiem fizycznym, co powoduje pojawienie się technopatii schorzeń somatycznych i urazów wywołanych negatywnym oddziaływaniem środowiska, Są to choroby cywilizacyjne zwierząt, niezakaźne, wywołane bezpośrednio lub pośrednio przez niektóre elementy technologii wprowadzane do produkcji zwierzęcej i psychiczne, wywołujące stereotypie. Technopatie wynikają  z nieprzystosowania budynków, pomieszczeń i urządzeń do anatomii zwierząt, np. mogą być spowodowane chowem bezściołowym, dużą koncentracją zwierząt, produkcją w reżimie technologicznym.

Źródła i rodzaje stereotypii

Stereotypie mogą być mechanizmem adaptacyjnym zabezpieczającym zwierzęta przed pojawieniem się chorób psychosomatycznych. Ich źródłem mogą być np.: nieprawidłowe żywienie, nieodpowiedni skład codziennej diety, zła konstrukcja urządzeń do zadawania pasz.

Są one patologiami behawioralnymi powstającymi na skutek braku możliwości adaptacji, co uszkadza naturalne systemy fizjologiczne organizmu. Zwierzęta wyrażają przez nie swój stan emocjonalny – frustrację, agresję, ograniczenie wolności i swobody ruchu, ponieważ inaczej nie mogą rozładować napięcia nerwowego. Nasilenie tych zachowań jest zróżnicowane. Mogą one być stałe, nawracające, bezsensowne i autodestrukcyjne. W ostatnim przypadku ilustracją może być autonarkotyzm, czyli uzależnienie od uwalnianej przez mózg beta-endorfiny o działaniu euforycznym.

Stereotypie mogą być oralne lub motoryczne. Do pierwszej grupy należą takie zjawiska, jak np. ogryzanie brzegów żłobów, lizanie ścian, żucie drewna z legowisk, do drugiej, np. chodzenie w kółko po kojcu lub boksie, „zabawa” różnymi przedmiotami w kojcu, uderzanie głową o ogrodzenie, rycie w podłożu klatki bez ściółki.

Za powstawanie i utrwalanie się stereotypii jest odpowiedzialny centralny układ nerwowy, choć mogą za nie odpowiadać i inne struktury, np. u ptaków też pień mózgu. Rozwój stereotypii może być spowodowany np. przez utratę gęstości komórek nerwowych dendrytów, na skutek zwiększonej stresowo ilości glikokortykoidów (hormonów steroidowych).

Stereotypiom sprzyjają metody chowu intensywnego. Zaobserwowano, że nawet 100% zwierząt może im ulegać.

Wśród zwierząt utrzymywanych przez człowieka najczęstsze i najbardziej zróżnicowane stereotypie występują u psów. Motoryczne, to m.in. bieganie w koło i próby złapania własnego ogona, skakanie w miejscu, bezruch, natrętne kiwanie się, atakowanie obiektów. Natomiast do oralnych można zaliczyć: żucie i wylizywanie kończyn, prowadzące do infekcji, ssanie pachwin, oparte o agresję wypaczone łaknienie, wzmożone łaknienie i pragnienie (polifagia i polidypsja), gryzienie własnych kończyn, warczenie na widok tylnych łap. Samoagresja u psów prowadzi do nieprowokowanej agresji wobec ludzi, poprzez ciągłe i rytmiczne szczekanie.

Bydło

Ten gatunek zwierząt gospodarskich należy do zwierząt krepuskularnych dwuszczytowych (łac. crepusculum, pol. ciemność). Dwuszczytowość polega na tym, że o brzasku i o zmierzchu wykazują aktywność pokarmową – pasą się na pastwisku, a w oborze podchodzą do żłobu lub stołu paszowego i pobierają paszę.

Stereotypie dotyczą zwierząt intensywnie użytkowanych. Przede wszystkim obserwuje się u nich: ssanie, nadmierne wylizywanie, pseudoprzeżuwanie, picie moczu, zwijanie języka, opieranie się, siedzenie w pozycji psa, wstawanie jak koń.

Nadmierne wylizywanie, to intensywne wylizywanie innych osobników lub przedmiotów. Takie zachowanie może wynikać z braku kontaktów społecznych lub złej diety, niedostatecznej ilość paszy objętościowej lub dodatków mineralno-witaminowych.

Pseudoprzeżuwanie polega na wykonywaniu ruchów przeżuwania, choć w pysku zwierzę nie ma paszy. Może to wynikać z niedoboru włókna surowego w dawce pokarmowej. Ta przyczyna może też powodować picie moczu występujące często u buhajków w kojcach grupowych.

Zwijanie języka polega na wykonywaniu nim w pysku lub na zewnątrz nienaturalnych ruchów, których przyczyną może być niewystarczająca ilość paszy objętościowej.

Stereotypią jest też przykładanie czoła lub nasady nosa do elementów wyposażenia budynku lub do innego zwierzęcia. Takie opieranie się może odzwierciedlać ból lub frustrację.

Jeżeli bydło siada w pozycji psa, z wyprostowanymi przednimi nogami, oznacza to, że ma niewystarczającą przestrzeń do położenia się. A jeżeli wstaje jak koń, podnosząc się najpierw na przednich nogach wskazuje to na zbyt małą przestrzeń jaką ma przed sobą.

U cieląt jedną ze znanych stereotypii po odsadzeniu jest zabawa językiem, który wkładają do nozdrzy. Lubią lizać i ssać wystające elementy boksu, żuchwę, uszy, mosznę, fałdy skórne innego cielęcia, ale też palce ludzi. Potrzeba ta jest obserwowana przede wszystkim u tych zwierząt, które są pojone z wiadra.

Świnie

Stereotypie u świń są wynikiem industrializacji ich środowiska. Na przykład lochy wiązane wykazywały stereotypie oralne, które znikały, gdy ich kojce zaścielono. Wskazuje to na wpływ braku w środowisku elementów behawioralnych je wzbogacających, a nie na niedostatki żywieniowe. Świnie najczęściej żują uwiązy, ogryzają pręty w kojcach, liżą ściany i wylizują drewno z legowisk.

Świnie są bardzo inteligentne. Szybko i łatwo popadają w autonarkotyzm, gdyż kojarzą różne fakty, np. uderzanie głową w ścianę lub przegrodę i ranienie się poprawia ich samopoczucie na skutek wyrzutu endorfin. Takie postępowanie uważa się za mechanizm adaptacyjny, powodujący obniżenie stopnia narażenia systemów fizjologicznych na uszkodzenia z powodu zaburzeń neuroendokrynologiczych.

W badaniach stwierdzono, że 80% przypadków MMA (łac. mastitis, metritis, agalactiae, pol. zapalenie gruczołu mlekowego, zapalenie błony śluzowej macicy, bezmleczność) powstaje na skutek błędów żywieniowych i wadliwego utrzymania loch.

Latem, chów alkierzowy może prowadzić do przypadków epizodycznych nagłej śmierci sercowej (łac. mors subita cardialis) z powodu przegrzania na skutek mało wydajnej wentylacji i małej wysokości chlewni. W okresach z niskimi temperaturami otoczenia – jesienią i zimą, często dochodzi do wychłodzenia i zwiększonej zapadalności na choroby układu oddechowego, wydalniczego, kostno-stawowego. Wychłodzenie jest szczególnie niebezpieczne dla prosiąt, które nie posiadają m.in. tkanki brunatnej odpowiedzialnej za termogenezę bezdrżeniową.

W chlewniach uszkodzenia kończyn (kulawizny, zwichnięcia, skręcenia stawów, złamania) są najczęstszą przyczyną brakowania loch. Rzadziej są nią problemy w rozrodzie.

Dopuszczalne krótkotrwałe utrzymanie w sektorze porodu w klatkach z jarzmem, w kojcach indywidualnych podczas jałowienia i częściowo niskiej ciąży sprawia, że lochy nie ruszają się, lecz leżą przez większą część dnia.

Poważną stereotypią u świń jest kanibalizm. Występuje on u zwierząt o masie ciała powyżej 30 kg, a czynnikami ryzyka są rasa, wiek, płeć i stan zdrowia. Zjawisko polega na częstym obgryzaniu uszu, ogonów, wygryzaniu boków ciała i okolic sromu, a nawet zagryzaniu prosiąt przez lochę. Zaburzenie ma charakter wieloczynnikowy i jest związane z utrzymaniem bezściołowym na podłogach rusztowych, błędami żywieniowymi, złym mikroklimatem chlewni, ubogim środowiskiem niezaspokajającym potrzeb behawioralnych ruchu, eksploracji, zabawy, rycia, pasienia się, żucia itp., co wywołuje frustrację i apatię. Cierpienie psychiczne i fizyczne (ból) obniżają drastycznie dobrostan, mogąc w skrajnych przypadkach prowadzić do śmierci. Uważa się, że agresywność zwiększa się poprzez kontakt z krwią gryzionych osobników. Kurtyzowanie ogonków i przycinanie kiełków miało zapobiec tej stereotypii. Obecnie te zabiegi pielęgnacyjne nie są obligatoryjne. Jedną z przyczyn kanibalizmu może być niedobór włókna surowego w paszy. Niektórzy hodowcy uważają, że można tej stereotypii zapobiec stosując w mieszance treściwej, np. dla warchlaków 10% śruty jęczmiennej.

Owce

Te małe przeżuwacze są zwierzętami stadnymi, podobnie jak bydło. Podstawowymi cechami ich zachowań stadnych są: dążenie do przebywania w grupie, stała czujność, swoboda kojarzenia pomiędzy osobnikami stada, silna więź między matką a jej potomstwem.

Owce muszą się widzieć, aby móc się porozumiewać za pomocą wzroku, ale i też słuchu oraz węchu. Dwa ostatnie zmysły poprawiają ich możliwości lokalizacji osobników stada. Jakakolwiek zmiana, np. w składzie lub hierarchii stada związana choćby ze zniknięciem jagnięcia, wywołuje odpowiedź behawioralną, autonomiczną i neuroendokrynologiczną. Brak kontaktu wzrokowego prowadzi do niekorzystnych zmian w zachowaniu także na poziomie hematologicznym (w krwi).

U izolowanych owiec pojawiają się stereotypie, np. przyspieszona akcja serca i wzmożony oddech. Ażurowe przegrody owczarni nie wywołują tego zjawiska, ale lite już je powodują. U owiec występuje niewielka możliwość adaptacji do samotnego życia, w którym oprócz przyspieszonego bicia serca, wykazują także nadmierną ruchliwość oraz niższą produkcyjność na skutek zwiększonego o 15% metabolizmu. Co ciekawe, lustra, w których zwierzęta widziały same siebie, obniżały reakcję stresową, ale zwierzęta swoje odbicie traktowały jako nieznanego osobnika. Powodowało to pojawienie się niekorzystnych objawów behawioralnych, rosło we krwi stężenie hormonów stresu.

Zauważono, że owce chętniej pasą się na pastwisku w kształcie kwadratu niż prostokąta. Robią to intensywniej i efektywniej. Chętnie korzystają z zagród znajdujących się w zacisznych miejscach, odpoczywają w pobliżu drzew. Braki w paszy sprawiają, że wzmaga się ruchliwość zwierząt. Owce, podobnie jak bydło lubią jeść o wschodzie i o zachodzie słońca, a ilość cykli pobierania paszy wynosi od 4 do 7 w ciągu doby. Ich dobowe zachowania pokarmowe zmieniają się w trakcie trwania sezonu pastwiskowego, co ma związek z ilością i jakością dostępnej zielonki. Ich aktywność rośnie do szczytu wegetacji, a jesienią zmniejsza się. Na to zachowanie mają też wpływ m.in. warunki atmosferyczne. Niska temperatura sprawia, że owce skupiają się w grupie, aby zmniejszyć utratę ciepła. Podczas upałów chronią się w cieniu i leżą. Bardziej stałe w swoich zachowaniach odnośnie do zmiennych warunków mikroklimatycznych są jagnięta niż osobniki dorosłe.

Środowisko bytowe ma decydujący wpływ na behawior zwierząt. Obserwacja własnego stada pozwala na zauważenie odmiennego zachowania się inwentarza, co powinno zwrócić uwagę właściciela i spowodować znalezienie rozwiązania problemu. W tuczu pastwiskowym jagniąt, dzięki ich optymalnej aktywności ruchowej, uzyskane mięso ma np. korzystniejszą zawartość kwasów tłuszczowych o lepszych walorach prozdrowotnych.

Stereotypie, nie tylko u owiec, pogarszają rentowność produkcji, co w przypadku owczarstwa ma szczególnie istotne znaczenie, zwłaszcza w kontekście zmian, jakie zaszły w okresie przemian w naszym kraju (spadek znaczenia ekonomicznego wełny, a wzrost mało popularnego u nas mięsa jagnięcego).

Konie

U koni opisywano ich nawyki i narowy, które są stereotypiami. Do najczęściej wymienianych należy łykawość. Koń opiera się o żłób, fragment ogrodzenia lub przód boksu, wygina szyję, napina mięśnie i wciąga powietrze, po czym wypuszcza je, wydając przy tym specyficzny odgłos. Nie zawsze musi o coś opierać się. Zauważono, że koń łykawy nie pobiera paszy, a ją łyka. Konie łykające mogą sprawiać wrażenie wzdętych, głównie z powodu rozrostu pewnych partii mięśni. Dawniej sądzono, że konie „łykawe” częściej zapadają na kolki. Badania nie wykazały jednak żadnej zależności. Wciągane przez konia powietrze nie dostaje się bowiem do żołądka, stąd kolki i gazowe wzdęcia jelit nie są skutkiem łykania. Konia łykawego trudno jest utrzymać we właściwej kondycji. Jego zęby ścierają się zbyt szybko i pod nienaturalnym kątem. Podobnie dzieje się w przypadku tzw. heblowania, czyli mechanicznego ścierania zębów o jakieś powierzchnie.

Inną stereotypią jest tkanie. Koń kołysze się, przenosząc ciężar ciała z jednej przedniej nogi na drugą. Niektóre z nich równocześnie kołyszą głową lub zataczają nią w powietrzu kręgi. U osobników użytkowanych wierzchowo i tkających obserwuje się także szybsze ścieranie się podków. Tkanie wywiera bardzo niekorzystny wpływ na stan stawów kończyn. W nasilonych przypadkach dochodzi do powstania obrączek kostnych, tzw. „żabek” i pojawienia się problemów, przede wszystkim w stawach nadgarstkowych.

Do impulsywnych ruchów zaliczanych do stereotypii należy także niespokojne dreptanie w kółko po swoim boksie lub nerwowe kopanie w ściany budynku. Konie kopiące mają niekiedy istotne problemy ze stawami skokowymi.

U ogierów użytkowanych intensywnie, np. wyścigowo, które zakończyły karierę sportową może dochodzić do niebezpiecznego zjawiska samookaleczania się. Zwierzę gryzie się po bokach kłody raniąc się. Rzadziej tak postępują klacze i wałachy.

Badania wykazały, że w trakcie wykonywania czynności stereotypicznych następuje wzrost endorfiny – hormonu szczęścia. Konie stereotypiczne, np. przy niskim poziomie endorfiny zaczynają tkać, a gdy jej poziom wzrośnie – przestają. Konie, podobnie jak świnie, popadają w autonarkotyzm, orientując się, że pewne zachowania mogą przynieść im chwilową korzyść.

Najlepszym sposobem na zapobiegnięcie pojawianiu się problemów ze stereotypiami jest zapewnienie koniom odpowiedniego środowiska, które będzie w stanie zaspokoić ich podstawowe potrzeby, dać poczucie bezpieczeństwa i komfortu życia.

Drób

Do naturalnych zachowań drobiu grzebiącego należą: wysiadywania w gnieździe, siadanie na grzędzie, dziobanie, stroszenie piór, kąpiele piaskowe i słoneczne, poszukiwanie i pobieranie pokarmu, rozpościeranie i trzepotanie skrzydłami, grzebanie i ruch.

Pierwszym instynktem, jakiego pozbyto się u kur było kwoczenie.

Do stereotypii u ptaków należą: chodzenie po klatce, poruszanie piórami ogona, imitowanie kąpieli pisakowej, kanibalizm, pterofagia. Pozbawienie kur gniazdowania wywołuje u nich niepokój i cierpienie psychiczne, co jest ich ważniejszym problemem behawioralnym. Kury nioski utrzymywane w dużej grupie wykazywały większe tendencje do zachowań patologicznych niż będące w mniejszych zespołach, co tłumaczy się tym, że były wcześniej utrzymywane w środowisku naturalnym i w niewielkich grupach. W badaniach okazało się, że długość fali grzebienia i jego barwa (żółto-czerwona) u kur mogą być przyczyną zachowań dominacyjnych. Zachowania agresywne pojawiają się też po pojawieniu się w stadzie nowej lub długo nieobecnej kury, a także utrzymywanie kur wspólnie z kogutami. Rywalizacja między ptakami wywołuje frustrację, a prowadzone walki obrażenia ciała, a nawet upadki słabszych zwierząt. Częściej od kur konkurują ze sobą koguty. Zjawisko to wykorzystuje się w walkach kogutów zabronionych w wielu krajach ze względów etycznych. Walki są częścią folkloru, a zakazy powodują niezrozumienie u miejscowej ludności, często takie „zawody” są związane z hazardem.

U kur w chowie wielkostadnym bateryjnym obserwuje się taką stereotypię jak „puste” zachowania nieśne, określane jako pseudogniazdowanie. Szybko zjadana pasza powoduje bolesne wydziobywanie piór i towarzyszące temu krwawienia, a odsłonięta skóra naraża zwierzęta na dodatkowe urazy zewnętrzne. Także brak grzędy jest przyczyną takich zachowań, podobnie jak pozbawienie kur możliwości kąpieli piaskowych.

Do przyczyn powstania kanibalizmu u ptaków zalicza się m.in. za duże ich zagęszczenie w budynku, przy jednocześnie małej wilgotności i intensywnym oświetleniu oraz niewłaściwej diecie.

Częściej nietypowe zachowania obserwuje się w chowie wolnowybiegowym lub w wolierach. Ptaki manifestują także stereotypie o wzmożonej wokalizacji i ruchliwości.

Leczenie

Stereotypie bywają trudne w zdiagnozowaniu. Ich mechanizmy nie są jeszcze dokładnie poznane. Należy najpierw upewnić się, czy jakieś nietypowe zachowanie jest stereotypią, czy nie wywołał go jakiś inny czynnik. Jako przykład podaje się zwykle schorzenia somatyczne układu nerwowego, rąbkowego (limbicznego) i płatów skroniowych, co może prowadzić np. do epilepsji psychomotorycznej podobnej do stereotypii.

Nienormatywne zachowania mogą być wywołane zatruciami, np. ołowiem, guzami nowotworowymi, zakrzepami w mózgu, urazami mechanicznymi. Dużą rolę odgrywa u hodowcy znajomość swoich zwierząt, a u lekarza weterynarii wiedza z zakresu behawioryzmu. Zwierzętom należy ograniczyć samotność i nudę do minimum oraz zmniejszyć bodźce stresowe, np. stłoczenie w budynku inwentarskim lub zaburzenia socjalne w zachowaniu się. W żadnym wypadku nie wolno karać zwierząt za okazywanie stereotypi.

Stereotypie są leczone przez modulowanie psychiki zwierzęcia metodami chirurgicznymi, farmakologicznymi i psychologicznymi. Stereotypie oralne zwalcza się metodami żywieniowymi, np. poprzez zwiększenie ilości paszy z obniżoną koncentracją składników pokarmowych, ale zwiększoną ich balastowością poprzez zwiększenie w niej ilości włókna surowego. W przypadku cieląt i koni podaje się więcej siana.

Niedokarmianie koni sprawia, że usuwa się przyczynę wywołującą stereotypię dzięki dostosowaniu środowiska do potrzeb. Zwiększenie czasu przebywania koni na pastwisku, a nawet na padoku powoduje, że zwierzęta przebywają razem, a nie samotnie.

Przestępowanie konia z nogi na nogę można zniwelować zwiększając częstotliwość treningów.

Stereotypie wskaźnikiem dobrostanu

Już od jakiegoś czasu stereotypie są jednym ze wskaźników dobrostanu zwierząt. Brak możliwości ekspresji specyficznych dla gatunku zachowań wywołuje stres, ale może on być zniwelowany stereotypią, jeżeli redukuje ona napięcie nerwowe wywołane bodźcem stresowym. Gdy stres jest chroniczny, powodując zmiany w układzie nerwowym, należy go traktować jako przyczynę obniżonego dobrostanu. Niski dobrostan występuje też wtedy, gdy jakieś negatywne doświadczenia zaburzają rozwój mózgu, co może skutkować np. bojaźliwością w życiu dorosłym zwierzęcia. Jednak te zaburzenia mogą nie mieć związku ze stanami negatywnymi, które odczuwa zwierzę.

***

Stereotypie i technopatie są nas-tępstwem industrializacji produkcji zwierzęcej, poprzez wprowadzanie nowoczesnych technologii ułatwiających pracę człowiekowi. Na przykład wprowadzenie mieszanek treściwych i automatyzacja ich zadawania wprowadziły w żywieniu zwierząt monodiety, które są przyczyną schorzeń gastrycznych, np. wrzodów żołądka, a nawet pylicy płuc z powodu sypkiej formy ich skarmiania. Wyposażenie budynków inwentarskich w nowoczesne urządzenia do utrzymania mikroklimatu sprawia, że można go łatwo nadzorować i nim sterować, ale niewłaściwe ich ustawienie może doprowadzić do schorzeń płuc np. z powodu nadmiernego stężenia szkodliwych gazów.

Stereotypie i ich skutki, np. technopatie, są związane z wieloma wskaźnikami dobrostanu, a ich występowanie jest traktowane jako wyraz nieprawidłowości.

dr hab. Piotr Dorszewski, KPODR