A czemu nie nostrzyk…

Nostrzyk niegdyś bardzo popularny na naszych polach jest dziś prawie nieznany. Jest to roślina bardzo wartościowa, będąca również doskonałym pożytkiem pszczelim. Czy są szanse na powrót nostrzyka? Jest kilka miesięcy czasu na podjęcie stosownej decyzji.

Nostrzyk swego czasu uprawiany na zieloną masę, dostarczał cennej paszy zawierającej dużo białka. Skarmiany był w formie zielonki, kiszonki, siana, suszu paszowego. Stanowił nieodłączny element płodozmianów rolniczych tak na żyznych, jak i bardziej ubogich glebach.

Obecnie areał tej rośliny strączkowej uległ znacznemu zmniejszeniu w porównaniu areałem sprzed 30–40 lat. Ubyło zresztą nie tylko tych roślin. Teraz w gospodarstwie rolnym, szczególnie nastawionym na produkcję roślinną, uprawia się zaledwie kilka gatunków. Nierzadko są to tylko dwie rośliny, uprawiane po sobie naprzemiennie. Taki jest obecnie kierunek rozwoju rolnictwa i z powodów ekonomicznych zapewne nadal będzie się utrzymywał. Stąd dążenie do zwiększania plonów za wszelką cenę, również przez wprowadzanie wysokowydajnych odmian i stosowanie coraz większych dawek środków chemicznych. Nasze krótkowzroczne myślenie może obrócić się kiedyś przeciwko nam. Na szczęście, wprowadzane są zachęty, mające na celu zwiększanie różnorodności zasiewów na naszych polach. Ma to zmobilizować rolników do uprawy często już zapomnianych roślin.

Rośliny strączkowe poprawiają strukturę gleby i wzbogacają ją w związki azotu. Bardzo istotne jest to przy realizacji programów rolnośrodowiskowych  na przykład w pakiecie  „Rolnictwo zrównoważone” liczy się nie tylko produkcja      

w jednym roku, ale wpływ uprawianych gatunków na jakość stosunków glebowych w latach następnych. Stąd tak istotny w uprawie roślin jest płodozmian. W płodozmianie, oprócz zbóż powinny występować także okopowe (ziemniaki, buraki) oraz strączkowe. Mamy wiele gatunków strączkowych. Dla nas najważniejsze jest to, że wiele z tych roślin można uprawiać na słabych glebach, na których udają się również w lata o nie najlepszych warunkach pogodowych.

Nostrzyk

W Polsce uprawiany jest nostrzyk biały i żółty, zwany też lekarskim.  Nostrzyk biały jest wysokowydajną rośliną pastewną, dorastającą do wysokości 2 m. Ma małe wymagania klimatyczne, glebowe i uprawowe. Posiada wysoką wartość pastewną, niższą jednak od lucerny i koniczyny, przy czym te dwie ostatnie wymagają do uprawy bardzo dobrych gleb. Zawiera dużo kumaryny, co pogarsza smak zielonki. Najsmaczniejszy jest zebrany przed kwitnieniem, w wysokości 20–30 cm.

Ma duże znaczenie w odtwarzaniu struktury i podnoszeniu żyzności gleby. Na 1 hektarze może nagromadzić nawet 300 kg azotu. Pobiera dużo fosforu, potasu i wapnia z głębszych warstw gleby, gdyż ma silnie rozwinięty system korzeniowy. Nadaje się więc na zielony nawóz, zwłaszcza pod okopowe.W mieszance z trawami nadaje się do umacniania nasypów, skarp, stoków i rowów. Jest wytrzymały na niskie temperatury i susze letnie. Ma małe wymagania glebowe: uprawia się go na glebach żwirowatych i piaszczystych, słabogliniastych, ale zasobnych w wapń. Nie znosi gleb podmokłych i kwaśnych. Nie urośnie jednak na całkowitym piasku.

Uprawa nostrzyka

Nostrzyk nie wymaga skomplikowanych zabiegów uprawowych. Niezbędne jest wykonanie głębokiej orki jesiennej, zaś wiosną wykonuje się zabiegi spulchniające. Gleba powinna być odchwaszczona, zwłaszcza z perzu. Stanowisko w płodozmianie jest obojętne, może być po zbożach. Przed siewem należy zastosować nawożenie w ilości 30–45 kg P2O5 i 40–60 kg K2O. Na glebach kwaśnych i ubogich w wapno konieczne jest wapnowanie.

Nostrzyk uprawiany w plonie głównym sieje się jak najwcześniej wiosną. Terminu siewu nie należy opóźniać, gdyż do dobrego kiełkowania nasiona wymagają dużo wilgoci. Można go też wsiewać w zboże jare lub siać jako poplon w okresie żniw. W uprawie na paszę wysiewa się 22–30 kg na 1 ha, w rzędy o rozstawie 25–30 cm, co umożliwi późniejszą uprawę międzyrzędową. Na małych areałach można nostrzyk wysiewać rzutowo. Sieje się się na głębokość 1–1,5 cm wiosną i 2–2,5 cm latem. Przy wysiewie na stanowisko, na którym od lat nie były uprawiane żadne strączkowe, nasiona należy zaprawić preparatem zawierającym bakterie brodawkowe, które potem współżyją z rośliną: wytwarzają brodawki na korzeniach, gdzie wiążą azot z atmosfery i dostarczają go roślinie. Dzięki temu roślin strączkowych nie trzeba nawozić azotem.

W pierwszym roku uprawy zbiera się jeden pokos zielonki, a w drugim dwa pokosy. W uprawie na nasiona zbiera się w pierwszym roku jeden pokos zielonki, zaś w drugim zbiera się nasiona. Przy uprawie na nasiona zwiększa się rozstaw rzędów do 40–60 cm

i zmniejsza ilość wysiewu do 8–10 kg nasion na 1 ha. Nostrzyk biały zakwita pod koniec czerwca i kwitnie w lipcu. Zbiór nasion prowadzi się pod koniec sierpnia i na początku września, kombajnem prosto z pola. Po wymłóceniu strączki bukuje się na bukowniku

w celu uzyskania nasion. Plon nasion wynosi od 6 do 8 q z 1 ha.

Nostrzyk dla pszczół

Do celów pszczelarskich można wysiewać nostrzyk razem z facelią. Siew wykonuje się jak najwcześniej wiosną, zmniejszając ilość nasion facelii do 5–7 kg na 1 ha. Facelia zakwitnie w pierwszym roku użytkowania, a nostrzyk w drugim. Można też wysiewać nostrzyk po zbiorze żyta ozimego na zielonkę, pod koniec maja i na początku czerwca oraz po zbiorze jęczmienia ozimego na ziarno.

W drugim roku użytkowania można nostrzyk kosić dwa razy, niedługo po zakwitnięciu. Wtedy pszczoły skorzystają z kwitnącej plantacji pod koniec czerwca i w sierpniu – wrześniu. Nostrzyk uprawiany w plonie głównym kwitnie do 5 tygodni, przez cały lipiec, a jego wydajność miodowa z uprawy polowej wynosi od 400 do 600 kg surowca miodowego z 1 ha. Wydajność nostrzyku występującego w siedliskach naturalnych jest mniejsza i wynosi około 200 kg/ha. Wydajność pyłkowa to 40–90 kg pyłku z 1 ha. Pszczoły oblatują nostrzyk od południa do wieczora. Ze względu na głęboki korzeń palowy może nektarować nawet w czasie suszy. 

Miód nostrzykowy jest jasny, o przyjemnym aromacie nieco przypominającym wanilię. Po skrystalizowaniu jest biały lub żółtawy.

Nostrzyk żółty zakwita w połowie czerwca i kwitnie nawet do 6 tygodni. Ma mniejszą wydajność miodową od białego: 100–300 kg miodu z 1 ha i 30 kg pyłku. Jest też niższy, dorasta do 1 m. Często występuje w stanie dzikim, w zaroślach, na łąkach, nasypach i przydrożach. Może tworzyć formy mieszańcowe z nostrzykiem białym.

Nostrzyk dla zdrowia

Nostrzyk żółty jest rośliną stosowaną w zielarstwie. Jako surowiec zielarski zbiera się kwitnące końcówki pędów. Suszy się je w przewiewnym miejscu, usuwa liście i zdrewniałe łodyżki. Kwiaty zawierają związki kumarynowe, melilotynę, związki flawonowe, garbniki oraz witaminę C i E. Wywar z suszonych kwiatów stosuje się zewnętrznie w stanach zapalnych skóry, na rany, czyraki i ropnie. Stosuje się go w formie kataplazmy: 2 łyżki ziela zalewa się 0,5 szklanki wrzącej wody. Po naciągnięciu rozparzone ziele zawija się w płótno i przykłada (pod ceratką) na chore miejsce.

Stosuje się też napar do przemywania w zapaleniu powiek i spojówek. Napar z nostrzyka stosowany wewnętrznie działa przeciwzakrzepowo, udrażnia naczynia krwionośne, przyspiesza przepływ krwi, poprawia ukrwienie narządów, łagodzi bóle głowy i nerwobóle. Wewnętrznie herbatkę z nostrzyka lekarskiego należy stosować w bardzo małych dawkach, najlepiej pod nadzorem zielarza. Przy przedawkowaniu może powodować bowiem nudności, wymioty, bóle głowy, może dojść nawet do uszkodzenia wątroby.

Ziele nostrzyka żółtego ma też zastosowanie do odstraszania moli w szafach z odzieżą.

Dopłaty do uprawy

Niestety, nostrzyk nie jest ujęty w spisie gatunków roślin uprawnych strączkowych i motylkowatych drobnonasiennych, do których przysługuje dodatkowa specjalna płatność obszarowa, oznaczona we wniosku                 

o dopłaty symbolem „ST”. Dodatkowa dopłata do roślin strączkowych dotyczy roślin takich, jak: łubiny, koniczyny, lucerna, seradela, groch, fasola, bobik, bób, wyka i kilku innych. Do nostrzyku takiej dopłaty ma nie być, a więc rolnik uprawiający nostrzyk uzyska płatność tylko z dwóch grup upraw: jednolitej płatności obszarowej (JPO) i uzupełniającej płatności obszarowej (UPO). Wynika to z tego, iż obecnie żadna z odmian nostrzyku nie jest wpisana do krajowego rejestru odmian roślin uprawnych. Tego z kolei przyczyną jest brak zainteresowania uprawą nostrzyku w ciągu minionych 20–30 lat. Jest to jednak stan prawny na moment powstawania niniejszego artykułu i opisane tutaj zasady z czasem mogą ulec zmianie.

Nie mniej właśnie z uwagi na fakt, iż nostrzyk nie jest wpisany do krajowego rejestru odmian roślin uprawnych i z braku zainteresowania siewem tej rośliny istnieje możliwość pozyskania dodatkowej dopłaty do uprawy tej rośliny w związku z realizacją pakietu 6 Programów rolnośrodowiskowych „Ochrona zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie”.         

W zależności od tego jaki wariant pakietu rolnik realizuje, taka jest wysokość płatności z tytułu uprawy tej rośliny: wariant 6.1. Produkcja towarowa lokalnych odmian roślin uprawnych (570 zł/ha); wariant 6.2. Produkcja nasienna towarowa lokalnych odmian roślin uprawnych (800 zł/ha); wariant 6.3. Produkcja nasienna na zlecenie banku genów (4 700 zł/ha).

Jednym słowem warto wrócić do uprawy zapomnianych, od dawna już nie uprawianych roślin.

Anett Wejner–Wiśniewska
KPODR Minikowo, Oddział w Zarzeczewie,
PZDR w Aleksandrowie Kujawskim