Miododajne rośliny rolnicze

Rośliny oleiste

 Rośliny miododajne, inaczej zwane pszczelarskimi lub pożytkowymi, mają barwne i wonne kwiaty, które długo i obficie kwitną, dostarczając pszczołom nektaru i pyłku. Pośrednim pożytkiem pszczelim pozyskiwanym z roślin jest także spadź, czyli słodkie odchody mszyc znajdujące się na niektórych gatunkach drzew.

Szczególnie chętnie odwiedzane przez owady zapylające są rośliny wydzielające w swoich kwiatach słodki nektar. Pszczoły przetwarzają go na miód, który magazynują w woskowych plastrach jako pokarm zapasowy na okres braku pożytków lub na zimę. Drugim, równie ważnym pożytkiem pszczelim jest pyłek kwiatowy. Dostarcza on tym owadom białka, niezbędnego do wzrostu i rozwoju larw.

Rośliny miododajne wytwarzają różne ilości nektaru i pyłku. Wartość nektarodajną roślin określa się jako wydajność miodową. Jest to potencjalna ilość miodu (w kilogramach), która może być wyprodukowana z hektara zwartego łanu danego gatunku przez cały okres kwitnienia. Analogicznie, wydajność pyłkowa roślin to liczba kilogramów pyłku, jaki może być potencjalnie zebrany przez pszczoły z hektara zwartego łanu przez cały okres kwitnienia danej rośliny uprawnej. Wydajność miodowa i pyłkowa waha się od kilku do kilkuset kilogramów na hektar, w zależności od gatunku rośliny, długości kwitnienia, wielkości i zwartości łanu, dostępności nektaru, konkurencyjności z innymi owadami. Znaczny wpływ na ilość zgromadzonego miodu lub pyłku ma przebieg pogody.

Do roślin miododajnych należą gatunki dziko rosnące, niektóre rośliny uprawne oraz gatunki specjalne, o bardzo wysokiej wydajności pożytkowej, uprawiane w tzw. ogródkach pszczelarskich. W cyklu kilku artykułów zajmiemy się roślinami uprawnymi, które są szczególnie cenne dla pszczół. Należą do nich rośliny oleiste.

RZEPAK

Najważniejszą rośliną oleistą i miododajną uprawianą w naszym kraju jest rzepak (ponad 800 tys. ha w 2011 roku). Z jego nasion otrzymuje się olej, który jest głównym tłuszczem roślinnym spożywanym przez ludzi. Z oleju produkuje się również na coraz większą skalę biopaliwa. Ponadto z nasion rzepaku uzyskuje się śrutę poekstrakcyjną, która jest paszą wysokobiałkową. Rzepak jest obecnie także najcenniejszą rośliną płodozmianową, o dobroczynnym wpływie na środowisko glebowe.

W uprawie rzepaku ważnym pomocnikiem rolnika są pszczoły. Pożyteczne owady zapylając kwiaty skracają kwitnienie łanu, zwiększają liczbę zawiązywanych nasion w łuszczynie oraz przyspieszają formowanie się i dojrzewanie łuszczyn. W wyniku udziału pszczół w zapylaniu rzepaku następuje wzrost plonu nasion o 10-30%, w zależności od odmiany i warunków pogodowych w okresie kwitnienia.

Ze względu na warunki klimatyczne i uzyskiwaną wielkość plonu, w Polsce uprawiana jest głównie forma ozima rzepaku i właśnie jej agrotechnikę omówimy poniżej.

Pod rzepak nadają się gleby żyzne, niezakwaszone, bogate w próchnicę, o głębokiej warstwie ornej i odczynie zbliżonym do obojętnego. Rzepak dobrze plonuje również na glebach lżejszych, pod warunkiem, że są one zasobne i w wysokiej kulturze. Pod uprawę nie nadają się gleby podmokłe i zakwaszone, suche piaski oraz torfy i mursze, na których rzepak wymarza.

Przedplon powinien wcześnie schodzić z pola i pozostawiać glebę sprawną oraz zasobną w składniki pokarmowe. Najlepszymi przedplonami są rośliny strączkowe, mieszanki zbóż i motylkowatych na zielonkę, mieszanki traw z motylkowatymi po pierwszym pokosie, wczesne ziemniaki, natomiast słabszymi – jęczmień ozimy i jary oraz pszenica jara. Nie należy uprawiać rzepaku po sobie, gdyż zwiększa to zagrożenie ze strony chorób i szkodników.

Podstawą nawożenia powinny być wyniki analizy zasobności gleby i ustalenie dawek pod spodziewany plon nasion. Rzepak ma wysokie potrzeby żywieniowe. Obok azotu, fosforu, potasu, wapnia, magnezu pobiera też duże ilości siarki. Potrzebuje również mikroelementów: boru, manganu, cynku, molibdenu i miedzi. Składniki pokarmowe pobierane są przede wszystkim z gleby, za pomocą korzeni. Azot i mikroelementy mogą być uzupełniane w formie oprysków nalistnych.

Nawozy azotowe najczęściej podawane są w trzech dawkach. Przed siewem w zależności od przedplonu stosuje się 30-50 kg N/ha, na wiosnę przed ruszeniem wegetacji około 80-100 kg i 2-3 tygodnie później 70-90 kg. W rzepaku uprawianym po motylkowatych lub ziemniakach po oborniku jesienne nawożenie azotem jest niewskazane.

Nawozy fosforowo-potasowe zwykle stosowane są w całości jesienią. Przy przewidywanych średnich i wysokich plonach rzepak wymaga około 70-120 kg P₂O₅/ha i 160-200 kg K₂O/ha.

Aby dostarczone z nawozami składniki mogły być przez rośliny efektywnie wykorzystane, na glebach zakwaszonych należy najpierw (najlepiej pod przedplonem) uregulować odczyn gleby do pH 6-7.

Plonowanie rzepaku zależy od jesiennego rozwoju roślin, które powinny przed zimą wytworzyć silny korzeń palowy. Konieczne jest dobre przygotowanie roli do siewu; słabe rozdrobnienie i niedokładne przyoranie resztek pożniwnych lub gleba zbyt rozpylona mogą znacznie utrudnić rozwój młodych roślin. Słoma pozostająca na polu powinna być dokładnie rozdrobniona i równomiernie rozrzucona. Korzystnym zabiegiem w zespole upraw pożniwnych jest orka siewna, bowiem słabo rozgałęziony korzeń palowy rzepaku wymaga rozluźnionej warstwy ornej. Przy glebie utrzymanej w dobrej kulturze i małej ilości części organicznych dopuszczalne jest zrezygnowanie z orki i wykonanie siewu bezpośredniego za pomocą odpowiednich narzędzi. Na glebach lekkich zrezygnowanie z pługa może poprawić gospodarkę wodną i strukturę gleby. W tym przypadku koszty uprawy są obniżone, trzeba jednak liczyć się ze zwiększonymi wydatkami na chemiczną ochronę plantacji przed chwastami i chorobami.

Aby rzepak zdążył przygotować się do zimowego spoczynku, w naszym regionie powinien być wysiany w terminie 15-25 sierpnia. Wówczas rośliny wejdą w okres zimy odpowiednio wykształcone (rozwinięty korzeń palowy, nisko osadzona rozeta 8-10 liści, stożek wzrostu dobrze osłonięty na pograniczu pędu nadziemnego i podziemnego). Odpowiednio długi okres rozwoju jesiennego jest ważny również z tego względu, że już wtedy kształtuje się potencjał plonotwórczy rzepaku – tworzą się zawiązki pędów bocznych i kwiatostanów.

Obsada roślin zależy głównie od terminu siewu, a także warunków glebowo-klimatycznych i odmiany. Im później następuje siew, tym zagęszczenie roślin powinno być większe. Średnio obsada powinna wynosić jesienią 60-80 roślin, a przy późnym siewie 100 roślin na 1 m². Zbyt gęsty siew powoduje wybujanie roślin, wydłużenie szyjki korzeniowej, osłabienie systemu korzeniowego i znaczne pogorszenie zimotrwałości. Obliczając normę wysiewu należy pamiętać o masie tysiąca nasion oraz terminie siewu. Ilość wysiewanych nasion może wahać się od 2,8 kg do około 4,5 kg/ha przy siewie opóźnionym.

Drobne nasiona rzepaku wymagają idealnie doprawionej roli oraz precyzyjnego w niej umieszczenia na głębokości 2-3 cm (głębszy siew na glebie lżejszej lub bardziej przesuszonej). Rzepak powinien być odchwaszczony już jesienią, gdyż ze względu na ukorzenienie się chwastów i zakrycie międzyrzędzi przez rzepak zabiegi wiosenne nie są skuteczne.

Wiosną rzepak intensywnie rośnie. Potrzebuje wówczas nie tylko składników pokarmowych, ale również ochrony chemicznej. Od kwietnia do końca maja aktywność owadów wabionych żółtym kolorem kwiatów rzepaku również jest bardzo duża. Dlatego specjalnych środków ostrożności wymagają opryski wykonywane w okresie nalotów pszczół i innych owadów pożytecznych. W odniesieniu do pszczół ich ochrona w trakcie zabiegów jest obowiązkiem ustawowym.

Rzepak jest rośliną fakultatywnie obcopylną. Odmiany populacyjne i mieszańcowe zrestorowane są obcopylne w 30%, a w 70% samopylne. Natomiast u odmian mieszańcowych typu złożonego, ze względu na cechę męskosterylności (brak produkcji pyłku), kwiaty są obcopylne aż w 70%. Ponieważ pyłek rzepaku jest ciężki i lepki, w obcozapylaniu największe znaczenie mają owady, a udział wiatru jest niewielki.

Rzepak jest odwiedzany przez wiele gatunków zapylających, wśród których dominują pszczoły dziko żyjące. Ponad 50% stanowią pszczoły z rodziny pszczelinkowatych (Andrenidae), około 20% pszczoła miodna (Apis mellifera), a udział trzmieli (Bombus) i owadów z rodziny smuklikowatych (Halictidae) w zapylaniu rzepaku wynosi 5-15%.

Pszczoła miodna jest jedynym gatunkiem, którego liczebność na plantacji można regulować w sposób racjonalny. Przyjmując, że liczba pszczół w rodzinie wynosi 15-20 tys. wczesną wiosną, a potem wzrasta do 50-70 tys. w pełni lata oraz że w okresie słonecznej pogody i w temperaturze 20°C na 1 m² plantacji rzepaku powinno pracować 4-6 pszczół, to dla prawidłowego zapylania 1 ha uprawy potrzeba 2-5 rodzin pszczelich. Pszczoły najintensywniej oblatują plantacje rzepaku między godzinami 9-12 oraz 15-16. Z tego względu zabiegi pestycydowe należy wykonać poza godzinami oblotów, najlepiej o zmierzchu lub wieczorem. Środki ochrony roślin trzeba stosować zgodnie z etykietą – instrukcją stosowania z uwzględnieniem okresu prewencji, czyli czasu, jaki musi upłynąć od momentu wykonania zabiegu do kontaktu pszczoły z opryskaną rośliną.

Pszczoła miodna zapylając rzepak jednocześnie zbiera nektar do ula. Wydajność miodowa jest zróżnicowana i w zależności od typu odmiany oraz warunków pogodowych wynosi 80-140 kg/ha w przypadku rzepaku ozimego oraz 60-80 kg u rzepaku jarego.

GORCZYCA

Gorczyca jest jednoroczną rośliną z rodziny kapustowatych. W Azji znana była już około 3 tys. lat p.n.e. W Polsce od XVI wieku uprawiano ją jako roślinę leczniczą, przyprawową, oleistą, pastewną i miododajną. Zawiera olejki lotne, glikozydy, tłuszcze, białka i sole mineralne. Jako lek jest antyseptyczna i powlekająca. Wyciągi z gorczycy pobudzają apetyt i wzmacniają działanie soków trawiennych. Stosuje się ją w nieżytach żołądka i jelit, przy wzdęciach, niedokwaśności. Dzięki właściwościom bakteriobójczym i przyprawowym jej nasion używa się w produkcji marynat, wędlin, maseł ziołowych, majonezów i surówek. Nasiona gorczycy zawierają 28-35% tłuszczu. W zależności od techniki przerobu uzyskuje się olej, który ma zastosowanie w przemyśle spożywczym, kosmetycznym, farmaceutycznym lub do celów technicznych. Makuchy nie nadają się na paszę ze względu na olejki gorczyczne, są jednak zasadniczym surowcem do produkcji musztardy.

Znane są trzy gatunki gorczycy uprawnej: gorczyca biała (Sinapsis alba), gorczyca czarna (Brassica nigra) oraz gorczyca sarepska (Brassica juncea). Największe znaczenie gospodarcze ma gorczyca biała. Wszystkie gatunki gorczycy to rośliny roczne, obcopylne, wysokości 30-80 cm, o niewielkich żółtych kwiatach. W plonie głównym gorczyca uprawiana jest na nasiona. Takie plantacje zakwitają, więc są dobrym pożytkiem dla pszczół.

Gorczycę najlepiej uprawiać na wapiennych glebach piaszczysto-gliniastych i gliniasto-piaszczystych. Nie mogą to być gleby piaszczyste i suche, ani podmokłe. Gorczyca sarepska i czarna mają większe wymagania glebowe niż gorczyca biała.

Najlepszymi przedplonami dla gorczycy są rośliny okopowe i bobowate (motylkowate), najczęściej jednak uprawiane są po zbożach. Nie wolno ich uprawiać po roślinach z rodziny kapustowatych.

Pole przeznaczone pod uprawę gorczycy należy zaorać przed zimą. Uprawa wiosenna powinna być bardzo krótka i nie wolno dopuścić do przesuszenia gleby. Natychmiast po obeschnięciu gleby należy pole zabronować, a tuż przed siewem doprawić agregatem uprawowym.

Warunkiem uzyskania wysokiego plonu (a więc również obfitego kwitnienia) gorczycy jest zrównoważone nawożenie uwzględniające zasobność gleby. Podstawą efektywnego działania nawozów jest odpowiedni odczyn gleby (pH 6-7). W zależności od rodzaju gleby i przedplonu, dawki azotu wynoszą 60-120 kg N/ha. Nawożenie wyższe (100-120 kg/ha) należy stosować w dwóch dawkach: około 65% przed siewem oraz pozostałe 35% dwa tygodnie po wschodach, jednak przed ukazaniem się pędu kwiatowego. Przenawożenie azotem powoduje bujny wzrost, co może prowadzić do mniejszego kwitnienia i obniżenia odporności na choroby i szkodniki. Nawożenie fosforowe (30-60 P₂O₅ kg/ha) i potasowe (60-120 K₂O) na glebach cięższych najlepiej wykonać jesienią pod orkę zimową. Natomiast na glebach lżejszych potas można podzielić na dwie dawki: pierwszą zastosować jesienią, a drugą przed siewem. Jak wszystkie kapustowate, gorczyca ma duże zapotrzebowanie na magnez, siarkę i bor.

W uprawie na nasiona gorczyca biała najlepiej plonuje przy wczesnym siewie (początek siewu zbóż jarych). Siew gorczyc sarepskiej i czarnej można nieco opóźnić, jeżeli gleba nie jest dostatecznie ogrzana (do 10 dni). Gorczyca dobrze znosi podczas wschodów przymrozki (nawet do -6°C), a w okresie kwitnienia do -2°C.

Orientacyjne ilości wysiewu dobrej jakości nasion przy rozstawie rzędów 25-30 cm wynoszą: dla gorczycy białej 5-9 kg/ha, gorczycy sarepskiej 4-6 kg/ha i gorczycy czarnej 3-5 kg/ha. Jednak wówczas trzeba stosować mechaniczną walkę z chwastami. Na glebach niezachwaszczonych przy wąskich rzędach (12-15 cm) ilość wysiewu zwiększa się o 15-20%. Głębokość siewu wynosi 2-3 cm.

Jako roślina obcopylna, gorczyca do wydania dobrego plonu potrzebuje zapylaczy. Rośliny zakwitają po 40 dniach od wschodów i kwitną przez około cztery tygodnie. Kwiaty rozwijają się w pierwszej połowie dnia i zaraz po tym miodują. Najbardziej miododajna jest gorczyca biała, mniej czarna. Wydajność miodowa gorczycy białej wynosi od 40 do 90 kg z hektara plantacji, jednak ilość miodu wytworzonego przez pszczoły jest najczęściej mniejsza. Przyjmuje się, że pszczoły wykorzystują jedynie około 65% zasobów nektaru wszystkich roślin. Uwarunkowane jest to wieloma czynnikami. Część nektaru z kwitnących roślin pobierają też inne owady, część wypłukiwana jest przez deszcze lub wysycha, a część nektaru pszczoły wykorzystują na własne potrzeby życiowe.

Maria Sikora
KPODR Minikowo, Oddział w Przysieku