Jak krowa powinna czuć się w oborze?

Jak u siebie! Jednak, aby mogła tak się czuć, trzeba jej zapewnić bardzo dobre warunki otoczenia, w którym żyje.

Warunki te można określić mianem dobrostanu. Obecnie ulega on poprawie poprzez zastępowanie utrzymania uwięziowego utrzymaniem wolnostanowiskowym. Ten sposób umożliwia krowom właściwą ekspresję (wyrażanie) naturalnych zachowań oraz pozwala na obsługę większej liczby zwierząt, jednak pod warunkiem wprowadzenia m.in. odpowiedniej techniki żywienia (dawki całkowicie wymieszane – dawki TMR lub dawki częściowo wymieszane – dawki PMR) i udojów (hale udojowe, roboty udojowe). Przyjmuje się, że graniczną liczbą krów, jaka jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania utrzymania wolnostanowiskowego jest 30–50 sztuk. Ten system w mniejszych stadach, co prawda cechuje się podobnymi nakładami pracy, jak przy utrzymaniu uwięziowym, ale jest kosztowniejszy.

Czym jest dobrostan?

Jest to stan pojedynczego zwierzęcia w stosunku do otoczenia, mierzony jego odpowiedzią na bodźce z niego pochodzące. Nie jest to jednak wyłącznie synonim zdrowia, które jest istotne dla dobrostanu (ang. welfare). Jego zakres jest szerszy i obejmuje naturalne biologiczne funkcjonowanie zwierzęcia, jego stan emocjonalny i zdolność do uzewnętrzniania niektórych standardowych zachowań. Prawidłowe biologiczne funkcjonowanie zwierzęcia wskazuje na to, że jest ono zdrowe i dobrze odżywione, a pod względem emocjonalnym zwierzę nie wykazuje negatywnych odczuć związanych z bólem i chronicznym strachem. Nie wszystkie zachowania są ważne. Przyjmuje się, że są one istotne, jeżeli zwierzę wykazuje reakcję stresową lub zaburzone zachowanie, gdy uniemożliwia mu się wykonanie jakiegoś z nich. Te trzy elementy dobrostanu są komplementarne.

Dobrostanem zwierząt zajmuje się Światowa Organizacja Zdrowia Zwierząt (WOAH, ang. World Organisation for Animal Health), znana jako OIE – Office International des Epizooties, czyli Międzynarodowy Urząd ds. Epizootii. Skrótem OIE organizacja posługuje się nadal, mimo zmiany oficjalnej nazwy. Według niej zwierzę posiada prawidłowy dobrostan, jeśli jest zdrowe, trzymane w odpowiednich warunkach, dobrze odżywione, jest w stanie wyrazić wrodzone zachowania (np. budowanie gniazda przez prośną lochę, rycie) i nie cierpi z powodu bólu, strachu i stresu.

„Pięć wolności”

Uznaje się, że dobrostan został zapewniony zwierzęciu, jeżeli spełniono pięć warunków: 1) zwierzę jest wolne od głodu, pragnienia i niedożywienia, ponieważ ma stały dostęp do wody pitnej i odpowiedniego pokarmu, 2) zwierzę jest wolne od dyskomfortu fizycznego i termicznego, ponieważ ma dostęp do bezpiecznego schronienia i wygodnego miejsca odpoczynku, 3) zwierzę jest wolne od bólu, urazów i chorób, dzięki odpowiedniej profilaktyce i/lub szybkiej diagnostyce i leczeniu, 4) zwierzę jest w stanie wyrazić większość swoich normalnych zachowań, ponieważ posiada wystarczającą ilość miejsca, zapewnione odpowiednie wyposażenie i towarzystwo innych zwierząt swojego gatunku, 5) zwierzę nie odczuwa strachu lub niepokoju dzięki odpowiednim warunkom mającym na celu zapobiegać cierpieniu psychicznemu.

Zwierzęta nie powinny odczuwać strachu, bólu, frustracji lub jakiegokolwiek innego negatywnego stanu emocjonalnego, przynajmniej w przewlekły lub bardzo intensywny sposób.

Zasady te stały się podstawą oceny dobrostanu w gospodarstwach, podczas transportu i uboju oraz fundamentem wielu przepisów o ochronie zdrowia zwierząt na świecie. Jednak zarzuca się im zbytnią ogólnikowość oraz to, że niektóre z nich kolidują ze sobą.

Projekt Welfare Quality®

Przed ponad 16 laty, w maju 2004 roku ponad 40 instytucji naukowych w 15 krajach Unii Europejskiej podjęło badania nad oceną dobrostanu zwierząt opierającą się nie na parametrach technicznych otoczenia, ale na obserwacji zachowań zwierząt, poszukując odpowiedzi na 4 pytania: 1) czy zwierzęta są odpowiednio żywione? 2) czy zwierzęta są utrzymywane w odpowiednich warunkach? 3) czy zwierzęta są zdrowe? 4) czy zachowanie zwierząt odzwierciedla ich zoptymalizowane stany emocjonalne? Na podstawie tych pytań stworzono 12 kryteriów zaszeregowanych do 4 grup: odpowiedniego karmienia, odpowiednich warunków bytowania, dobrego stanu zdrowia i odpowiedniego zachowania.

Zasady i kryteria projektu Welfare Quality®

Odpowiednie karmienie	Odpowiednie warunki bytowania	Dobry stan zdrowia	Odpowiednie zachowanie
Brak długotrwałego głodu.	Komfort miejsca odpoczynku.	Brak obrażeń.	Wyrażanie odpowiedniego zachowania społecznego charakteryzujące się równowagą pomiędzy aspektami nega­tywnymi (np. agresja) oraz pozytywnymi.
Brak długotrwałego pragnienia.	Komfort termiczny.	Brak chorób.	Właściwa ekspresja innych zachowań, np. równowaga między aspektami negatywnymi (np. stereotypowe zachowanie) i pozytywnymi.
	Swoboda ruchowa.	Brak bólu wywołanego przez procedury takie jak kastracja, obcinanie ogonów, usuwanie rogów itp.	Dobre relacje człowiek-zwierzę, zwierzęta nie boją się ludzi.
			Pozytywny stan emocjonalny.

Jednym z kryteriów jest komfort miejsca wypoczynku, o czym należy pamiętać już na etapie projektowania obory. Podstawowymi elementami mającymi wpływ na komfort są wymiary legowiska i jego wyposażenie.

Wielkość legowiska

Jednym z najważniejszych czynników środowiskowych wpływających na dobrostan krów jest wielkość legowisk. Zgodnie z przepisami o minimalnych standardach utrzymania krów (Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 28 czerwca 2010 r.) minimalna szerokość legowiska dla krów i jałówek powyżej 7 miesiąca cielności przy utrzymaniu wolnostanowiskowym z wydzielonymi legowiskami wynosi 110 cm, natomiast minimalna długość – 210 cm. Wymiary te, choć minimalne, są jednak niedostosowane dla zwierząt ważących ponad 500 kg. Badania wykazały, że za wąskie legowiska przyczyniają się do zakłócenia spokoju krów leżących na sąsiednich miejscach, ograniczają czas odpoczynku krów, zwłaszcza za dużych w stosunku do wielkości legowiska. Natomiast dostosowanie ich wielkości do potrzeb krów spowodowało wzrost produkcji mleka o wyższej jakości. W Polsce ponad 94% krów należy do rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej, które ważą 600–700 kg, a więc wymiary legowisk powinny być dostosowane do ich wielkości.

Poznanie niezbędnych wielkości przestrzeni potrzebnych krowom na ruch pozwala np. na ustalanie odpowiedniej wielkości legowisk w oborach.

Obliczanie wielkości legowiska

Do oszacowania wielkości legowiska niezbędna jest znajomość wymiarów ciała krów w pierwszej laktacji oraz wieloródek. Wielkość legowiska powinna uwzględniać największe krowy w stadzie, aby umożliwić im swobodne wchodzenie, kładzenie się, odpoczynek, wstawanie bez urazów oraz zachowanie zgodne z naturalnym.

Przeciętna dojrzała krowa rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej charakteryzuje się następującymi wymiarami: wysokość w krzyżu powyżej 152 cm, szerokość zadu w guzach biodrowych powyżej 63 cm, całkowita długość ciała – powyżej 259 cm mierzona od nosa (śluzawicy) do nasady ogona u krowy stojącej. Ten sam wymiar u krowy leżącej jest mniejszy, co jest spowodowane naturalnym zgięciem szyi zwierzęcia w tej pozycji.

Długość przestrzeni legowiskowej powinna być mierzona od nasady ogona do dogłowowej części stawu nadgarstkowego krowy leżącej, co jest trudne do zmierzenia. Na podstawie obserwacji i pomiarów krów podczas ich kładzenia się i wstawania przyjęto, że wysokość w krzyżu może być wskaźnikiem długości legowiska, a szerokość w guzach biodrowych – jego szerokości.

W celu obliczenia minimalnej długości legowiska znajdującego się przy ścianie, wysokość w krzyżu należy pomnożyć przez 2, aby krowa nie uderzała głową w ścianę, natomiast dla legowisk znajdujących się naprzeciw siebie – przez 1,8, gdyż kładąc się czy wstając wykorzysta ona część przestrzeni legowiska znajdującego się na przeciwko. Jeżeli krowa mierzy w krzyżu 152 cm, to legowisko przy ścianie powinno mieć długość 304 cm (2 x 152 cm=304 cm), a naprzeciwległe – 274 cm (1,8 x 152 cm = 273,6 cm).

Innym zagadnieniem jest długość, jaką może zajmować krowa podczas leżenia. Jest ona mierzona od krawędzi kanału gnojowego do przegrody mostkowej legowiska i musi być dostosowana do kalibru zwierzęcia. Do obliczenia jej długości można posłużyć się wzorem: 1,2 x wysokość krowy w krzyżu. Dla krowy mierzącej w krzyżu 152 cm, długość miejsca do leżenia mierzona od przegrody mostkowej do krawędzi legowiska wynosi 182 cm (1,2 x 152 cm = 182 cm).

Krowy wstając, robią wymach głową, na który potrzebują dodatkową przestrzeń zajmującą około 22% całkowitej ich długości od ogona do śluzawicy. Wobec tego należy pamiętać o właściwym umieszczeniu i kształcie przegród i wygrodzeń.

Ustalając niezbędną szerokość stanowiska należy szerokość w guzach biodrowych przemnożyć przez dwa. Wobec tego dla krowy o wymiarze w tych guzach wynoszącym 63 cm, minimalna szerokość stanowiska to 126 cm (2 x 63 cm = 126 cm). Wymiar ten stanowić powinien minimalną szerokość stanowiska dla krów mlecznych ze względu na to, że do jego określenia wykorzystano szerokość krowy w tzw. wąskiej pozycji, która nie jest jedyną, jaką zajmuje krowa leżąc. Szerokość legowiska powinna odpowiadać odległości między zewnętrzną częścią stawu skokowego a przeciwlegle znajdującym się uwypukleniem brzucha krowy leżącej.

Położenie przegrody karkowej i mostkowej

Rura karkowa ogranicza krowie głębokość wejścia na legowisko i określa jej pozycję podczas stania. Właściwie umiejscowiona przegroda karkowa pozwala zwierzęciu wejść na legowisko czterema kończynami bez nacierania na przegrodę. Poręcz karkowa powinna być zamocowana kilkanaście centymetrów poniżej kłębu. Do ustalenia wysokości jej zamocowania można posłużyć się wzorem: 0,83 x wysokość krowy w krzyżu. U krowy mierzącej w krzyżu 152 cm, przegroda powinna być umieszczona na wysokości 126 cm od powierzchni legowiska (0,83 x 152 cm = 126 cm). Natomiast położenie poręczy względem krawędzi legowiska wyznacza się wg wzoru: 1,2 x wysokość krowy w krzyżu. Wobec tego dla krowy o tej samej wysokości w krzyżu – 152 cm, przegroda karkowa powinna znajdować się 182 cm od krawędzi legowiska (1,2 x 152 cm = 182 cm). Zbyt głębokie osadzenie poręczy zwiększa możliwość zanieczyszczenia legowiska, a zbyt płytkie uniemożliwia zajęcie właściwej pozycji i urazy. Wymiar ten jednocześnie określa długość miejsca do leżenia, gdyż do jego obliczenia korzysta się z tego samego wzoru. Przegroda mostkowa ogranicza pozycję krowy podczas leżenia i nie powinna ona być umieszczona wyżej niż 10 cm nad powierzchnią ściółki.

Powszechnie przegrody to metalowe rury ocynkowane ogniowo. Jednak przegroda mostkowa mogłaby być powleczona jakimś miękkim tworzywem ograniczającym urazy. Komfortowe przegrody nie mogą ograniczać naturalnych zachowań krów. Dolna przegroda, krótsza i zamontowana na odpowiedniej wysokości nie wywołuje otarć i odgnieceń.

Komfort miejsca odpoczynku

Komfort legowiska to nie tylko jego wielkość, ale także konstrukcja, gdyż krowa spędza w nim 12–14 godzin na dobę. Ideałem jest legowisko komfortowe, tanie, wytrzymałe i zapewniające niskie nakłady pracy.

Z badań wynika, że krowy utrzymywane w systemie wolnostanowiskowym odpoczywały w strefie legowiskowej ponad 16 godzin dziennie, ale ten czas był podzielony na okresy leżenia i stania na legowisku oraz poza nim o nierównej długości ich trwania. Przez około 2,4 godziny krowy były poza legowiskiem, spędzając czas na zachowaniach socjalnych, reprodukcyjnych czy przemieszczaniu się pomiędzy żłobem (stołem paszowym), halą udojową oraz legowiskiem. Na legowisku stały od 0,3 do 13 godzin, a leżały od 2,8 do prawie 18 godzin. Przy każdej wizycie na legowisku – 7,2 razy dziennie, krowy za każdym razem stały i leżały przez 1,2 godziny. Krowy wymagają w ciągu doby 12 godzin leżenia, co powinno być uwzględniane przy projektowaniu legowisk, gdyż także za duże legowiska w stosunku do wielkości krów działają negatywnie – rośnie zanieczyszczenie ich odchodami.

Przy pokrojowo wyrównanym stadzie dostosowanie wielkości stanowisk nie jest problematyczne. Jednak ze struktury i liczebności stad w Polsce wynika, że w tej samej grupie technologicznej są utrzymywane zwierzęta w różnym wieku, a więc o różnych gabarytach, np. pierwiastki i wieloródki. Według ekspertów, stanowiska powinny być dostosowane do średniej wielkości krów w drugiej i trzeciej laktacji, choć zwłaszcza dla pierwiastek będą ona za duże i mogą one je zanieczyszczać, co będzie wymagać zatrudnienia dodatkowej siły roboczej do utrzymania ich czystości. Jednak takie rozwiązanie jest ekonomiczne, gdyż jest tańsze niż pokrywanie strat spowodowanych brakiem komfortu krów, dodatkowymi urazami i wzrostem brakowania, zwłaszcza krów o wysokim potencjale produkcyjnym. Wielkość legowisk może ograniczać wzrost wydajności stada.

Legowiska o właściwej konstrukcji powinny być relatywnie miękkie i czyste, mieć płaskie podłoże uniemożliwiające poślizgnięcia podczas kładzenia się i wstawania krów, odpowiednią ilość miejsca w przedniej części umożliwiającą sprawne podnoszenie się krów. Ponadto nie powinny one ograniczać ruchów głowy, powinny zapewniać nieograniczoną powierzchnię podczas ruchów krowy w trakcie leżenia, chronić krowy przed wzajemnym okaleczaniem się i urazami. Powinny być wytrzymałe i zapewniać efektywne wykorzystanie przestrzeni dla krów, powinny być tanie w budowie i obsłudze oraz zapewniać właściwe pozycjonowanie zwierząt, zmuszające je do oddawania odchodów poza strefę odpoczynku, bez względu na to, czy krowa leży czy stoi na legowisku.

Skutki braku komfortu

Miejsca odpoczynku krów powinny być dla nich atrakcyjne w całej oborze. Gdy tak nie jest, zwierzęta mogą kłaść się w innych miejscach budynku stwarzając zagrożenie oraz zanieczyszczając je. Leżenie na wygodnych legowiskach zwiększa wydajność mleczną o 20–30% na skutek lepszego przepływu krwi przez wymię w porównaniu z krowami stojącymi. W badaniach wykazano, że produkcja mleka rośnie o 3–5 kg na każdą dodatkową godzinę odpoczynku. Ponadto u krów niewypoczętych rośnie we krwi stężenie hormonu adrenokortykotropowego (adrenokortykotropiny), kortyzolu oraz hormonu wzrostu, odpowiedzialnych za stres i obniżoną produkcję mleka. Mają one też wpływ na występowanie kulawizn.

Śliskie stanowiska są niebezpieczne dla krów i ich bezpieczeństwa nie poprawia ryflowany beton, zwłaszcza mokry. Z obserwacji kładzenia się krów wynika, że w ostatniej fazie ich zad upada na powierzchnię legowiska, co przy mokrej nawierzchni dzieje się ze znacznie większym impetem i jest niekontrolowane przez zwierzę. Może to wywołać liczne urazy guzów biodrowych, żeber oraz nóg, co zwiększa brakowanie krów.

Porównując czas leżenia krów na legowisku zaścielonym piaskiem z czasem leżenia na matach gumowych wykazano, że odpoczynek u pierwszych z nich zajmował 12 godzin, u drugich – 10,7 godziny na dobę. Liczba kulawizn była mniejsza o 42% na legowiskach z piaskiem niż z matami gumowymi, na których stały one znacznie dłużej, co pogorszyło sprawność aparatu ruchowego. Piasek zapewnił większą sprężystość i miękkość podłoża oraz lepszą trakcję. Niestety w badaniach nie uwzględniono ściółki ze słomy.

Dyskomfort sprawia, że krowy rzadziej chodzą na legowiska niekomfortowe, a poza tym dłużej pozostają w pozycji, którą zajęły – leżenie lub stanie. Choć krowy wolą suche, poziome i miękkie podłoża, zwykle mają do dyspozycji twarde powierzchnie pochylone w kierunku kanału gnojowego, gdyż łatwiej je utrzymać w czystości.

W oborze każda krowa powinna mieć miejsce do odpoczynku. Wobec tego liczba stanowisk legowiskowych powinna odpowiadać liczbie krów, choć wyniki niektórych badań wskazują, że może ona być mniejsza  o 10–15% bez ujemnych następstw.

Dobrostan plus krów

Wprowadzony w tym roku tzw. dobrostan plus w przypadku bydła (Pakiet 2. Dobrostan krów) może być realizowany przez rolników w trzech wersjach: a) wariant 2.1. Dobrostan krów mlecznych – wypas, b) wariant 2.2. Dobrostan krów mlecznych utrzymywanych grupowo – zwiększona powierzchnia w budynkach i c) wariant 2.3. Dobrostan krów mamek. Jednak rolnik nie może posiadać w gospodarstwie krów zgłoszonych do rejestru zwierząt gospodarskich i oznakowanych, jako typ użytkowy kombinowany. Jeżeli tak jest, należy dokonać zmian w rejestrze zwierząt gospodarskich oznakowanych do dnia złożenia wniosku o płatność. Gdy nie zostanie to dokonane, kierownik biura powiatowego ARiMR wezwie rolnika do dokonania odpowiednich zmian, czyli zmiany typu użytkowania na mleczny lub mięsny w terminie 7 dni od doręczenia wezwania.

Zwiększonej powierzchni w budynkach dotyczy wariant 2.2. Dobrostan krów mlecznych utrzymywanych grupowo – zwiększona powierzchnia w budynkach, w którym dopłata wynosi 595 zł/krowę mleczną rocznie. Dotyczy on wyłącznie gospodarstw utrzymujących krowy w systemie bezuwięziowym. Rolnik wybierający ten wariant jest zobligowany do opracowania planu poprawy dobrostanu we wszystkich siedzibach stad, jakie posiada. Wymagania odnośnie wymiarów legowiska przy utrzymaniu wolnostanowiskowym z wydzielonymi legowiskami są takie same, jak wymagania minimalne, tzn. szerokość legowiska – 1,1 m, a jego długość – 2,1 m. Natomiast o 20% została powiększona powierzchnia w przeliczeniu na jedną sztukę. W rozporządzeniu podano minimalną wielkość powierzchni bytowej, która ma wynosić przynajmniej 5,4 m2 (minimalny wymóg wynikający z Rozporządzenia z 2010 roku to 4,5 m2). Ponadto do wymagań wprowadzono pojęcie powierzchni odpasowo-ruchowej, której minimalna wielkość powinna wynosić 4 m2.

dr hab. Piotr Dorszewski
Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego
Fot. M. Rząsa