Międzyplony a zakwaszanie gleb
Specjalizacja gospodarstw rolnych doprowadziła do nastawienia się wielu z nich na produkcję roślinną i zrezygnowania z chowu zwierząt, a tym samym z produkcji ważnych dla utrzymaniu żyzności gleb nawozów – obornika, gnojówki, gnojowicy. Alternatywą dla takich gospodarstw są międzyplony.
Międzyplon to rośliny uprawiane po zbiorze plonu głównego i zbierane przed siewem następnej rośliny płodozmianowej. W międzyplonach uprawiane są rośliny o krótkim okresie wegetacji, użytkowane w okresie rozwoju wegetatywnego lub w początkowym okresie rozwoju generatywnego jako pasza lub tzw. zielony nawóz.
W zależności od terminu siewu wyróżnia się:
– międzyplon ozimy – wysiewany jesienią, zbierany wiosną (żyto ozime, pszenica ozima, wyka kosmata, koniczyna inkarnatka, rzepik ozimy, mieszańce rzepikopodobne, rzepak ozimy, życica wielokwiatowa i inne trawy pastewne);
– międzyplon ścierniskowy – wysiewany w lecie, zbierany jesienią (rośliny o szybkim rozwoju początkowym, np. niektóre odmiany słonecznika, łubinu żółtego, grochu pastewnego);
– wsiewka śródplonowa – wsiewana w łan rośliny ozimej lub jarej uprawianej w plonie głównym, zbierana późną jesienią (rośliny o powolnym rozwoju początkowym, np. koniczyna czerwona, seradela, lucerna chmielowa oraz trawy – życice, kupkówka, stokłosa uniolowata);
– plon wtóry – wysiewany po zbiorze międzyplonu ozimego, zbierany jesienią tego samego roku; dobór roślin zależy od terminu zbioru międzyplonu ozimego:
– po międzyplonach wczesnych – ziemniaki pastewne, burak pastewny, brukiew pastewna, wczesne i średniowczesne odmiany kukurydzy,
– po międzyplonach średniowczesnych – wczesne odmiany kukurydzy, słonecznik, mieszanki roślin strączkowych, mieszanki strączkowo-zbożowe, gryka, kapusta pastewna, koniczyna perska,
– po międzyplonach późnych – facelia, proso, kapusta pastewna w warunkach dużej wilgotności, słonecznik w mieszankach ze strączkowymi przy niedoborach wody.
We współczesnym rolnictwie międzyplony postrzegane są głównie jako element o znaczeniu środowiskowym, agrotechnicznym i ekonomicznym, na dalszy plan schodzi natomiast ich rola jako źródła paszy dla zwierząt, ze względu na zawodność, słabą jakość paszy i przede wszystkim – na spadek pogłowia zwierząt przeżuwających.
Obecność w polowej produkcji roślinnej różnych rodzajów międzyplonów zwiększa liczbę gatunków roślin uprawnych w rotacji zmianowania, czyli bioróżnorodność agroekosystemów. Wprowadzenie do gleby biomasy roślinnej pozyskanej z roślin uprawianych jako międzyplon poprawia właściwości fizyko-chemiczne gleby. Systematyczne wprowadzanie do gleby biomasy międzyplonów zwiększa zasobność gleby w próchnicę. Uprawa międzyplonów pełni również funkcję fitosanitarną, ograniczając występowanie chorób i szkodników roślin uprawnych, zmniejsza też zachwaszczenie gleby poprzez konkurencję z chwastami. Ponadto międzyplony odgrywają decydującą rolę w systemie nawożenia organicznego jako nawóz zielony (najczęściej rośliny motylkowate).
Ważną rolą międzyplonów jest przeciwdziałanie zakwaszaniu gleby oraz poprawianie jej właściwości sorpcyjnych, filtracyjnych, buforowych i retencyjnych.
Odczyn gleby jest jednym z podstawowych wskaźników żyzności, najszybciej reagującym na zmiany w środowisku glebowym. Na kwasowość gleby wpływają głównie dwa kationy – wodór oraz glin. Znaczenie mają zarówno jony wodorowe obecne w roztworze glebowym (tzw. kwasowość czynna), jak i jony H+ i Al3+ zaadsorbowane przez kompleks sorpcyjny gleby (kwasowość potencjalna). Zaadsorbowane jony wodoru w procesie wymiany przechodzą do roztworu glebowego zwiększając w nim stężenie jonów wodorowych, natomiast jony glinu zakwaszają pośrednio – poprzez hydrolizę wody.
Jednym z istotnych problemów rolnictwa jest nadmierne i stale utrzymujące się zakwaszenie gleb. Gleby kwaśne wykazują osłabioną aktywność mikrobiologiczną oraz niekorzystne zmiany właściwości chemicznych, np. spadek przyswajalności składników pokarmowych dla roślin czy wymywanie składników o charakterze zasadowym.
W Polsce 77% wszystkich gleb użytkowanych rolniczo stanowią gleby o różnym stopniu zakwaszenia, w tym 19% to gleby bardzo kwaśne, 29% – kwaśne i 29% – lekko kwaśne. Gleby o odczynie obojętnym stanowią 15%, gleby zasadowe – 8% (rys.).
Nasilenie zakwaszenia wiąże się z buforowością gleby. Dzięki właściwościom buforowym gleba, pomimo działania czynników zakwaszających lub alkalizujących, ma zdolność utrzymywania względnie stałego pH. Buforowość gleby zależy od jej właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych, procesów glebotwórczych, rodzaju i charakteru siedliska, klimatu oraz od czynników antropogenicznych.
Czynniki determinujące proces zakwaszania gleb polskich:
– przewaga opadów nad parowaniem,
– wynoszenie składników zasadowych wraz z plonem,
– brak składników zasadowych w skałach macierzystych,
– doprowadzanie do gleb substancji zakwaszających (nawozów mineralnych),
– rozkład substancji organicznej prowadzący do powstawania kwasów organicznych i nieorganicznych (najbardziej rozpowszechnionym jest kwas węglowy).
Podsumowując, międzyplony mogą również wspomagać działania rolnika w ograniczaniu zakwaszenia gleb.
Lidia Konicka, KPODR Minikowo
