Fruwająca zaraza

Ponownie wróciła! Ptasia grypa. A może nigdy nie „odleciała”? W roku 1997 pojawiły się doniesienia o niej w Azji, a po sześciu latach dotarła do Europy. W Polsce jej wirus znalazł się w 2006 roku.

Fot. A. Dykczyńska

I choć grypa znana jest od kilku setek lat, bo jej pierwsze opisy datowane są na 412 r. p.n.e., a jej epidemie wybuchały co jakiś czas, to przyczyny były nieznane. Światowa Organizacja Zdrowia Zwierząt OIE (Office International des Epizooties, obecnie The World Organisation for Animal Health – OIE) wpisała grypę ptaków (ang. avian influenza – AI), nazywaną kiedyś pomorem drobiu (ang. fowl plaque – FP) na listę niezwykle zakaźnych i zaraźliwych wirusowych chorób drobiu powodujących prawie 100% śmiertelność ptaków.

Regulacje prawne

Można je podzielić na unijne i krajowe. Niektóre z nich przedstawiono w tabeli. Regulacje prawne dotyczące ptasiej grypy:

Przepisy Unii Europejskiej

Dyrektywa Rady 2005/94/WE z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie wspólnotowych środków zwalczania grypy ptaków i uchylająca dyrektywę 92/40/EWG

Rozporządzenie Komisji (WE) nr 616/2009 z dnia 13 lipca 2009 r. w sprawie wykonania dyrektywy Rady 2005/94/WE w odniesieniu do zatwierdzania grup drobiu i grup innych ptaków żyjących w niewoli pod względem grypy ptaków oraz dodatkowych zapobiegawczych środków ochrony biologicznej w takich grupach

Decyzja Komisji 2006/437/WE z dnia 4 sierpnia 2006 r. zatwierdzająca podręcznik diagnostyczny dotyczący grypy ptaków, przewidziany w dyrektywie Rady 2005/94/WE

Decyzja Komisji 2006/563/WE z dnia 11 sierpnia 2006 r. dotycząca niektórych środków ochronnych w odniesieniu do wysoce zjadliwej grypy ptaków podtypu H5N1 wśród dzikiego ptactwa we Wspólnocie i uchylająca decyzję 2006/115/WE

Decyzja Komisji 2006/605/WE z dnia 6 września 2006 r. w sprawie niektórych środków ochronnych w odniesieniu do handlu wewnątrzwspólnotowego drobiem przeznaczonym do odnowy populacji zwierzyny łownej

Decyzja Komisji 2007/25/WE z dnia 22 grudnia 2006 r. dotycząca niektórych środków ochronnych w odniesieniu do wysoce zjadliwej grypy ptaków oraz przemieszczania do Wspólnoty ptaków domowych towarzyszących swoim właścicielom

Decyzja Komisji 2007/598/WE z dnia 28 sierpnia 2007 r. dotycząca środków zapobiegających rozprzestrzenianiu się wysoce zjadliwej grypy ptaków u ptaków trzymanych w ogrodach zoologicznych oraz w zatwierdzonych jednostkach, instytutach lub ośrodkach w państwach członkowskich

Rozporządzenie wykonawcze Komisji 139/2013/UE z dnia 7 stycznia 2013 r. ustanawiające warunki dotyczące zdrowia zwierząt dla przywozu niektórych rodzajów ptaków do Unii i warunki kwarantanny dotyczące takiego przywozu

Decyzja wykonawcza Komisji (UE) 2018/1136 z dnia 10 sierpnia 2018 r. w sprawie środków zmniejszających ryzyko i wzmocnionych środków bezpieczeństwa biologicznego oraz systemów wczesnego wykrywania w związku z ryzykiem stwarzanym przez dzikie ptactwo w odniesieniu do przenoszenia wirusów wysoce zjadliwej grypy ptaków na drób

Ptasia grypa, to choroba drobiu przynosząca straty finansowe hodowcom i całemu państwu. Nie można eksportować drobiu z terenu całego kraju lub z regionu, w którym się pojawiła. Jednak warunki są uzależnione od zawartych umów.

Co wywołuje ptasią grypę?

Czynnik etiologiczny jest wirusem niejednorodnej rodziny wirusów grypy, podzielonych na 3 typy. Zakażenia u ssaków, w tym u ludzi oraz ptaków wywołuje typ A, który ze względu na posiadane hemaglutyniny (H) zlepia czerwone ciałka krwi (erytrocyty), co sprzyja jego przyleganiu do komórek zaatakowanego ustroju. Ponadto ten typ wnika do komórek zainfekowanego organizmu dzięki posiadaniu specjalnego białka – neuraimidazy (N). Podtypów N jest 9, a podtypów H – 16. Daje to możliwość stworzenia aż 144 kombinacji, z których większość jest łagodna. Tę grupę tworzą wirusy pochodzące z rodziny Orthomyxoviridae, z rodzaju Influenzavirus.

Podtypy H5 i H7 są wysoko patogenne dla ptaków, wywołując wysoko zjadliwą grypę ptaków (ang. higly pathogenic avian influenza – HPAI). Wirusy HPAI powodują ciężki przebieg choroby i prawie 100% śmiertelność drobiu grzebiącego (kur i indyków). Jednak tylko niektóre z nich są wysoko patogenne, np. H5N1. Jednak wśród podtypów H5 i H7 można znaleźć wirusy powodujące nisko zjadliwą grypę ptaków (ang. low pathogenic avian influenza – LPAI), dającą objawy ze strony układów oddechowego i pokarmowego. Niestety te z nich, które są LPAI, na skutek wędrówek dzikich ptaków ulegają mutacjom, stając się zjadliwymi (HPAI).

Typ B wirusów zakaża wyłącznie ludzi, natomiast typ C – ludzi i świnie, ale choroby mają łagodny przebieg.

Wirusy ptasiej grypy giną w temperaturze 70°C, w wodzie zbiorników wodnych są patogenne w temperaturze 0°C przez 30 dni, a w 22°C – przez 4 dni, w środowisku kurnika przeżywają 5 tygodni.

U zakażonych ptaków wirus jest obecny w kale, wydzielinie oczu, wydzielinie dróg oddechowych, w wydychanym powietrzu.

Drogi zakażenia i wrażliwość na wirusa

Zarażenie ptasią grypą następuje przez drogi oddechowe i układ pokarmowy. Drób zaraża się przez kontakt bezpośredni z dzikimi ptakami wędrującymi, głównie wodnymi oraz pośredni – kontakt z zakażoną paszą, wodą, ściółką, nawozem, sprzętem i środkami transportu oraz poprzez kontakt z człowiekiem (zanieczyszczone ubranie, obuwie, sprzęt i różne produkty). Rezerwuarem i źródłem wirusa dla drobiu jest także sam drób wodny.

Zakażenie ptasią grypą dotyczy ptaków dzikich, jak i udomowionych, ale stopień wrażliwości jest zróżnicowany. Kury i indyki są bardzo wrażliwe na wirusa i występują u nich objawy kliniczne grypy. Kaczki i gęsi są wrażliwe, lecz tylko niektóre wirusy HPAI wywołują u nich objawy kliniczne. Wrażliwość podobna jak u kur i indyków występuje u perliczek, przepiórek, bażantów i kuropatw. Wrażliwe są też strusie, u których pojawiają się objawy ze strony układów oddechowego, pokarmowego i nerwowego, np. biegunka, osłabienie, a upadki sięgają 20–30%. Emu (nie jest strusiem) jest mniej wrażliwy i u tego ptaka nie występują objawy kliniczne i upadki. Wirus atakuje także gołębie, a w przypadku ptaków utrzymywanych w klatkach nie stwierdzono, aby patogen wyizolowany z dzikich ptaków egzotycznych u nich występował. Dotyczy to także papugowatych oraz ptaków śpiewających.

Objawy i przebieg choroby

Są uzależnione od gatunku ptaków, zjadliwości wirusa, innych zakażeń towarzyszących i stresogenności środowiska. Zgodnie z patogennością wirusów wyróżnia się dwie postaci grypy: wysoko zjadliwą grypę ptaków (HPAI) oraz nisko zjadliwą grypę ptaków (LPAI).

Grypa zjadliwa (HPAI) wywołuje biegunki, depresję, duszności, gwałtowny spadek nieśności lub całkowite jej zahamowanie, kichanie, miękkie skorupy jaj lub ich brak, objawy nerwowe, takie jak drgawki, skręt szyi, paraliż nóg i skrzydeł, niezborność ruchowa, obrzęk głowy i zatok podoczodołowych, silne łzawienie, sinica dzwonków i grzebienia, stroszenie piór, nagłe upadki w stanach nadostrych i ostrych bez widocznych objawów lub upadki w ciągu 24–48 godzin od wystąpienia pierwszych objawów. Śmiertelność dochodzi do 100%.

Grypa nisko zjadliwa (LPAI) wywołuje niezauważalne lub umiarkowane objawy, ale może także wywoływać ciężkie objawy oddechowe, spadek nieśności dochodzący do 45% i śmiertelność na poziomie 3 do 15%.

***

Sytuacja epizootyczna dotycząca ptasiej grypy jest dynamiczna. Przykładem może być podtyp H5N8 uważany jeszcze na początku tego roku za nieobecny wśród ludzi. Aktualne informacje o chorobie podawane są na stronie internetowej Głównego Inspektoratu Weterynarii (https://www.wetgiw.gov.pl/nadzor-weterynaryjny/zasady-ochrony-drobiu-przed-grypa-ptakow).

Ptaki są dla wielu z nas ważnym źródłem pokarmu, jednak ich chów wiąże się z koniecznością przestrzegania wielu zasad zoohigieny. Poniższy tekst jest źródłem informacji, ale też porządkuje naszą wiedzę w kwestii walki z ptasią grypą.

Bioasekuracja

Ochrona życia (bio – życie, biologia – nauka o życiu; asekuracja – ochrona) może być prowadzona jako zewnętrzna i wewnętrzna. Pierwsza z nich dotyczy otoczenia gospodarstwa lub fermy, druga – wnętrza. Nieprzestrzeganie zasad ochrony zwiększa ryzyko rozprzestrzeniania się ptasiej grypy.

Ważnymi elementami bioasekuracji są maty nasączone płynem dezynfekcyjnym, umieszczone w bramie wjazdowej i wyjazdowej oraz przed wejściami do budynków, zwłaszcza do budynków inwentarskich. Maty należy regularnie sprawdzać i uzupełniać płyn i o ile to możliwe nie dopuszczać do jego rozcieńczenia wodami opadowymi oraz przed wylewaniem się na zewnątrz i wsiąkaniem w glebę. Należy zaopatrzyć się w profesjonalne maty.

Wskazane jest stosowanie preparatów do odkażania rąk. Osoby wchodzące, a nie będące pracownikami, powinny ubierać jednorazową odzież ochronną. Pracownicy muszą być wyposażeni w odzież, którą będą używać wyłącznie w budynkach z drobiem. Najlepszym rozwiązaniem w budynkach inwentarskich są tzw. śluzy z częścią czystą i brudną, gdzie pracownicy będą mogli przebrać się. Po każdym kontakcie z drobiem lub dzikimi ptakami należy umyć ręce wodą z mydłem, a obsługa drobiu powinna odbywać się w odzieży ochronnej i obuwiu ochronnym. W tym samym ubraniu i obuwiu nie wolno obsługiwać innych zwierząt, a zwłaszcza ptaków.

Słomę ściółkową zaleca się zabezpieczyć przed dostępem dzikich ptaków. Przechowywać ją w zamkniętych i zadaszonych pomieszczeniach. Należy sprawdzać połączenia i rury silosów paszowych. Zwracać uwagę na obecność w nich zanieczyszczeń odchodami dzikich ptaków. W razie potrzeby uszczelnić nieszczelności w budynkach inwentarskich. W oknach i otworach wstawić siatki i zabezpieczyć kanały wentylacyjne. Zabezpieczyć przed dostępem dzikiego ptactwa istniejące na terenie gospodarstw zbiorniki wodne. Nie tworzyć nowych zbiorników. Na terenie gospodarstwa nie dokarmiać dzikiego ptactwa. Spod drzew owocowych znajdujących się na terenie gospodarstwa usunąć opadłe owoce.

Bioasekuracja małych stad

Zabezpieczenie drobiu przed ptasią grypą zależy m.in. od wielkości stada. Karmienie i jego pojenie w gospodarstwach drobnotowarowych powinno odbywać się w zamkniętych pomieszczeniach, bez możliwości dostępu do nich dzikich ptaków. Jednak drób może przebywać na ogrodzonym terenie, ale dzikie ptaki nie mogą mieć do niego dostępu. Woda do pojenia i mycia budynków musi pochodzić z gospodarstwa. Nie może to być woda rzeczna lub ze zbiorników wodnych. Należy izolować od siebie drób z różnych gatunków. Wszystkie pasze powinny być przechowywane w zamkniętych pomieszczeniach lub szczelnie przykryte, aby nie dostało się do nich dzikie ptactwo. Osoby prowadzące chów przyzagrodowy nie powinny pracować w przemysłowych fermach drobiu.

Bioasekuracja w chowie wielkostadnym

Wiosną i jesienią drób utrzymywany w wielkotowarowym chowie powinien być zamknięty ze względu na wędrówki dzikich ptaków. Jednak jeżeli przebywa na zewnątrz, na wolnym powietrzu, nie mogą mieć do niego dostępu dzikie ptaki. Żywienie i pojenie musi odbywać się zawsze w pomieszczeniach zamkniętych, które uniemożliwiają dostęp dzikiemu ptactwu.

Pasza i woda musi być przechowywana w szczelnych zbiornikach (pojemnikach), najlepiej wewnątrz budynków inwentarskich. Woda do pojenia i mycia powinna pochodzić z gospodarstwa, a nie z rzek czy zbiorników wodnych. Powinno być ograniczone przemieszczanie się osób, zwłaszcza obcych oraz zwierząt między budynkami, w których przechowywane są pasze a obiektami, w których utrzymywany jest drób. We wjazdach i wyjazdach z ferm oraz przed wejściami do budynków należy rozłożyć maty nasączone środkiem dezynfekcyjnym. Należy wprowadzić zakaz wjazdu na fermę pojazdów, oprócz dostaw pasz i odbioru drobiu do rzeźni lub zakładów utylizacyjnych. Pojazdy muszą być obowiązkowo dezynfekowane. Pracownicy obsługujący drób powinni pracować w odzieży ochronnej i obuwiu ochronnym. Przed wejściem do budynków z drobiem muszą umyć i zdezynfekować ręce. Nie powinni mieć kontaktu z innymi ptakami, np. kurami, gołębiami.

Bioasekuracja drobiu wodnego

Jeżeli kaczki i gęsi, otrzymują zielonki, to zwłaszcza wiosną i jesienią z powodu wędrówek dzikich ptaków, nie mogą one pochodzić z użytków zielonych o wysokim ryzyku zainfekowania ich wirusem wysoce zjadliwej ptasiej grypy, położonych nad zbiornikami wodnymi, bagnami i innymi miejscami gromadzenia się dzikiego ptactwa.

Bioasekuracja w chowie gołębi

Zasady bioasekuracji dotyczą także hodowców gołębi. Powinni oni karmić je i poić tak, aby wykluczony był dostęp do nich dzikich ptaków. Pasze powinny być przechowywane w pomieszczeniach zamkniętych lub w szczelnie przykrytych zbiornikach (pojemnikach), bez dostępu do nich dzikich ptaków.

Zgłoszenie podejrzenia wystąpienia ptasiej grypy

Jest to obowiązek, którego niedopełnienie stanowi wykroczenie zgodnie z Ustawą z dnia 11 marca 2004 roku o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt. Wszelkie niepokojące objawy chorobowe lub upadki drobiu należy niezwłocznie zgłosić powiatowemu lekarzowi weterynarii.

Posiadacz drobiu jest zobowiązany poinformować powiatowego lekarza weterynarii lub najbliższy podmiot świadczący usługi weterynaryjne o pojawieniu się ptasiej grypy. Należy podać zauważone objawy kliniczne oraz poinformować, czy występuje znaczący spadek pobierania paszy i wody.

Do czasu przybycia urzędowego lekarza weterynarii, posiadacz drobiu, który zgłosił powiatowemu lekarzowi weterynarii podejrzenie o ptasiej grypie, zobowiązany jest do izolacji i strzeżenia wszystkich ptaków przebywających w gospodarstwie. Musi wstrzymać się od wywożenia, wynoszenia i zbywania produktów z gospodarstwa, zwłaszcza mięsa, zwłok zwierzęcych, pasz, wody, ściółki i nawozów naturalnych. Nie może wywozić także materiału biologicznego, np. nasienia, komórek jajowych  i zarodków. Musi uniemożliwić osobom postronnym dostęp do pomieszczeń lub miejsc z ptakami podejrzanymi o zakażenie lub chorymi.

Środki z budżetu państwa za padłe zwierzęta z powodu zachorowania na grypę ptaków otrzyma posiadacz zwierząt, który dopełnił obowiązku zgłoszenia podejrzenia wystąpienia objawów ptasiej grypy, zanim powiatowy lekarz weterynarii otrzymał informację o zgłoszeniu.

Dzierżawcy lub zarządcy obwodów łowieckich zgłaszają zwiększoną śmiertelność dzikich ptaków powiatowemu lekarzowi weterynarii lub najbliższemu podmiotowi świadczącemu usługi weterynaryjne.

Czy ptasia grypa jest niebezpieczna dla ludzi?

Do tej pory odpowiedź na to pytanie brzmiała, że nie, przy zachowaniu zasad higieny i bioasekuracji. A jak jest teraz?

U ludzi pandemie, czyli epidemie choroby zakaźnej w różnych środowiskach i na dużym obszarze, np. na różnych kontynentach w tym samym czasie już pojawiały się wielokrotnie. Obecnie niestety też mamy do czynienia z podobnym bardzo groźnym zjawiskiem. Jeżeli chodzi o ptasią grypę, to mogą ją wywołać podtypy H1, H2 i H3. Jednak wirusy te nie stanowią dużego zagrożenia, jeżeli przestrzega się zasad higieny osobistej. Ludzie mogą zarazić się ptasią grypą mając bardzo bliski kontakt bezpośredni z chorymi zwierzętami lub powierzchniami i przedmiotami skażonymi, np. przenosząc ptaki lub przebywając w odległości do 1 metra od nich, bądź też mając kontakt z ich odchodami lub powierzchniami i przedmiotami zanieczyszczonymi ich odchodami.

Badania genetyczne dowiodły, że typ H5N8 pochodzi ewolucyjnie od wirusa H5N1. I choć wskazano, że jego profil jest typowy i charakterystyczny dla wirusów ptasich i nie posiada on głównych cech przystosowawczych do organizmu człowieka, to jednak ze względu na dużą zmienność wirusów należy zachować ostrożność. Okazało się, że to zalecenie było bardzo zasadne. Niedawno Rosja poinformowała Światową Organizację Zdrowia (WHO) o wykryciu pierwszego na świecie przypadku ptasiej grypy u człowieka wywołanego wirusem H5N8, który jest wysoce zjadliwy (HPAI), a dotychczas nie był obecny wśród ludzi.

Do tej pory najwięcej przypadków zakażenia ptasią grypą  stwierdzono u ludzi na obszarach wiejskich i podmiejskich w gospodarstwach utrzymujących małe stada drobiu, mogącego bez przeszkód poruszać się po terenie gospodarstwa lub poza nim. U ludzi infekcje stwierdzano w przypadku podtypów H5N1i H7N9, którymi człowiek może się zarazić od zwierząt. Naturalnym nosicielem tych wirusów jest migrujące ptactwo wodne, zwłaszcza dzikie kaczki. Nie odnotowano przypadków infekcji człowiek-człowiek.

Według Głównego Lekarza Weterynarii nie istnieje żadne zagrożenie zakażenia się grypą ptaków przez konsumentów spożywających mięso drobiowe i jego przetwory, ponieważ wirus szybko ginie w produktach drobiarskich poddanych obróbce termicznej (smażeniu, gotowaniu itp.).

***

Sytuacja epizootyczna dotycząca ptasiej grypy jest dynamiczna. Przykładem może być podtyp H5N8 uważany jeszcze na początku tego roku za nieobecny wśród ludzi. Aktualne informacje o chorobie podawane są na stronie internetowej Głównego Inspektoratu Weterynarii (https://www.wetgiw.gov.pl/nadzor-weterynaryjny/zasady-ochrony-drobiu-przed-grypa-ptakow).

dr hab. Piotr Dorszewski, KPODR
Fot. A. Dykczyńska