Wady i choroby bulw ziemniaka

Ziemniak ma w naszym kraju duże znaczenie gospodarcze. Uprawiany jest z przeznaczeniem na konsumpcję i dla przemysłu. Na glebach lżejszych jest przerywnikiem w płodozmianach z przewagą zbóż. W arkuszach kalkulacyjnych uprawa ziemniaka, jako jedna z nielicznych, generuje dodatni dochód w gospodarstwie. Niestety, dochód ten zmniejszają błędy agrotechniczne i pielęgnacyjne. W artykule omówiono choroby bulw o kluczowym znaczeniu w przechowalnictwie ziemniaka.

Choroby bulw ziemniaka

Ziemniak, zarówno cała roślina, jak i bulwy, jest atakowany przez liczne agrofagi nie tylko w okresie wegetacji, ale także podczas przechowywania.

Choroby występujące na roślinach i bulwach ziemniaka mogą być wywoływane działaniem czynników biotycznych (grzyby, bakterie, organizmy grzybopodobne, wirusy). Do najgroźniejszych chorób bulw powodowanych przez patogeny zaliczyć można zarazę ziemniaka, mokrą i suchą zgniliznę bulw oraz rizoktoniozę.

Bulwy mogą także ulegać innym schorzeniom i uszkodzeniom, które wpływają na ich jakość i przydatność do przetwórstwa i spożycia. Czynniki te nazywane są chorobami abiotycznymi lub fizjologicznymi. Do czynników abiotycznych zaliczane są: brak lub nadmiar składników pokarmowych, nierównomierny rozkład opadów atmosferycznych i ich brak oraz działanie wysokich i niskich temperatur. W tabeli 1 przedstawiono najczęściej występujące choroby abiotyczne, określane też mianem wad zewnętrznych lub wewnętrznych.

Wtórny wzrost bulw

Zmiany są spowodowane nierównomiernym rozkładem opadów w okresie wegetacji. Rozwijające się młode bulwy na skutek przedłużającego się okresu braku wody przedwcześnie zaczynają dojrzewać i kończyć wegetację. Ponowne wystąpienie opadów powoduje wznowienie wzrostu i wtórne przyrastanie bulw, zazwyczaj w ich wierzchołkowej części. Wtórny wzrost bulwy powoduje zmianę jej wyglądu zewnętrznego, a jej tkanka staje się szklista. Ważniejszym efektem ubocznym (szczególnie dla odmian skrobiowych) jest nierównomierne rozłożenie skrobi w bulwie i obniżenie jej jakości. Bulwy z objawami wtórnego przyrostu mają mniejszą wartość nie tylko konsumpcyjną i przetwórczą, ale także gorzej się przechowują i nie są pełnowartościowym materiałem sadzeniakowym.

W rejonach, gdzie w okresie letnim występują długotrwałe susze i obfite opady deszczu, wskazana jest uprawa odmian wczesnych oraz usuwanie przed okresem przechowywania bulw z objawami wtórnego wzrostu.

Dzieciuchowatość bulw

Podobnie jak wtórny przyrost, zaburzenia w rozwoju bulw spowodowane są przez nierównomierny rozkład opadów w okresie wegetacji; podobnie też obserwowane jest zjawisko przechodzenia skrobi z bulwy starszej do tzw. dzieciuchów. Bulwy takie mają niższą wartość konsumpcyjną i trwałość przechowalniczą, są bardziej podatne na uszkodzenia mechaniczne i porażanie przez czynniki  chorobotwórcze, których wnikanie jest ułatwione przez niedojrzałą skórkę. W celu uniknięcia strat w okresie przechowywania wskazane jest jak najwcześniejsze zużycie takich bulw.

Paciorkowatość bulw

Przyczyną powstawania tej choroby abiotycznej jest zaburzenie dojrzewania wywołane nierównomiernym rozkładem opadów atmosferycznych (długotrwała susza) oraz spadkiem temperatury. Paciorkowatość objawia się tworzeniem z jednego lub kilku oczek bulwy stolonów, na wierzchołku których tworzą się nowe bulwki. Proces ten może powtórzyć się kilkakrotnie. Skrobia z bulw starszych przechodzi do rozwijających się bulw młodszych. Bulwy pozbawione części skrobi mają szklistoprzezroczysty miąższ, łatwo ulegają gniciu, mają niską wartość przechowalniczą i niewskazane jest stosowanie ich jako materiału sadzeniakowego.

Rdzawa plamistość miąższu

Rdzawa plamistość jest wewnętrzną wadą bulw występującą we wszystkich rejonach uprawy ziemniaka. Na skutek zakłóceń w oddychaniu i odżywianiu wywołanych przez niekorzystne warunki glebowe i klimatyczne wewnątrz miąższu bulw tworzą się nieregularnie rozmieszczone grupy obumarłych komórek, wyglądające jak rdzawe lub jasnobrązowe plamki. Często towarzyszącym zjawiskiem jest zanikanie skrobi w komórkach otaczających, które stają się szkliste.

Chorobie sprzyja uprawa na glebach piaszczystych i przepuszczalnych oraz na gliniastych i mało przepuszczalnych. Większe jej nasilenie jest zauważalne po wilgotnej wiośnie, kiedy nastąpi okres suszy i ponownie okres podwyższonej wilgotności. Szkodliwość choroby polega na obniżaniu zawartości i jakości skrobi w bulwach; w przypadku ziemniaków konsumpcyjnych bulwy po ugotowaniu stają się twarde i nie nadają się do spożycia.

Pustowatość bulw

Pustowatość, obok rdzawej plamistości, należy do najgroźniejszych wad ukrytych bulw przeznaczonych do przetwórstwa. Straty mogą sięgać 40% wagi. Wada ta może występować w różnym okresie wegetacji. Jeśli objawi się wcześniej, to powstała „komora” znajduje się bliżej przystolonowej części bulwy, komory rozwijające się później są położone bliżej części wierzchołkowej. Ścianki powstałej komory są wyścielone cienką warstwą korka, która chroni ją przed zakażeniem przez patogeny, jednak w wilgotnych stanowiskach może wystąpić zgnilizna wewnętrzna.

Powstawaniu pustowatości sprzyjają nadmierne opady oraz niskie temperatury w okresie wiązania bulw, zbyt wysokie dawki nawożenia azotowego, wapnowanie bezpośrednio pod ziemniaki, a także skłonność odmianowa.

Ograniczanie możliwości powstawania tej wady obejmuje m.in. nawożenie azotowe dostosowane do potrzeb i kierunku uprawy odmiany, lekko podwyższone nawożenie potasem (wzmacnia odporność bulw), uprawę odmian odpornych (tab. 2), unikanie uprawy na glebach bardzo kwaśnych. W rejonach, gdzie występuje ryzyko wystąpienia niskich temperatur i wysokiej wilgotności w okresie wiązania bulw, wskazane jest lekkie opóźnienie terminu sadzenia.

Groźniejsze od zewnętrznych i wewnętrznych wad bulw są choroby wywoływane przez patogeny. Do chorób o znaczeniu gospodarczym zaliczyć można zarazę ziemniaka oraz mokrą i suchą zgniliznę bulw.

Zaraza ziemniaka

Zaraza jest najgroźniejszą chorobą nie tylko bulw, ale i części nadziemnej. Do zakażenia może dojść już w okresie wegetacji, kiedy na skutek błędów popełnionych w prowadzeniu zabiegów agrotechnicznych oraz ochrony chemicznej bulwy mają kontakt z zarodnikami, które wnikają przez niedojrzałą skórkę i przez uszkodzenia mechaniczne powstałe podczas niewłaściwie prowadzonego zbioru. Na powierzchni bulw tworzą się sinoołowiane, nieregularnie rozmieszczone, trochę zapadnięte, twarde plamy. Na przekroju bulwy w miejscach plam miąższ ma barwę rdzawą do brunatnej. Plamy te sięgają nieregularnie w głąb zdrowego miąższu bulwy. Bulwy porażone zarazą łatwiej są porażane przez inne patogeny, a zwłaszcza sprawców zgnilizn, i wtedy proces chorobotwórczy przebiega kilka razy szybciej, zwiększając poziom strat.

Podstawą zapobiegania porażeniu bulw przez sprawcę zarazy ziemniaka są prawidłowo prowadzone zabiegi agrotechniczne (termin sadzenia, poziom nawożenia dostosowany do potrzeb odmiany i kierunku uprawy, prawidłowo wykonane obredlanie i formowanie redlin, zbiór ziemniaków po dojrzeniu skórki) oraz ochrona chemiczna, którą należy prowadzić od momentu zakończenia wschodów do końca okresu wegetacji. W celu podniesienia skuteczności ochrony do ostatnich zabiegów nalistnych wskazane jest zastosowanie fungicydów mających zdolność niszczenia zarodników. Ostatnim zabiegiem chemicznym powinna być desykacja, która poprzez usunięcie nadmiaru naci pozwoli na szybki zbiór bulw potomnych. Bulwy porażone zarazą nie nadają się ani do spożycia, ani do przerobu i powinny być usunięte spośród zdrowej masy bulw.

Mokra zgnilizna

Choroba może występować na bulwach już podczas zbioru, ale jej największy rozwój następuje w okresie przechowywania i wtedy jest przyczyną dużych strat. Na powierzchni porażonej bulwy tworzą się ciemnobrunatne plamy, pod którymi miąższ ulega rozmiękczeniu. Na przekroju bulwy miąższ w miejscu infekcji zabarwia się na różowo, a następnie ciemnieje. W końcowym stadium choroby cały miąższ bulwy zamienia się w cieknącą masę. Skórka bulw pozostaje nieuszkodzona, dopiero pod naciskiem rozpada się, a na zewnątrz wydostaje się cuchnąca masa, która stanowi źródło kolejnych infekcji. W przechowalniach i kopcach w warunkach wysokiej wilgotności i podwyższonej temperatury cała bulwa może ulec zniszczeniu w ciągu 3–5 dni.

Zapobieganie rozwojowi choroby polega na stosowaniu zdrowego materiału sadzeniakowego, zachowaniu optymalnego dla danego rejonu terminu sadzenia, prawidłowym prowadzeniu zabiegów agrotechnicznych, zbiorze bulw po osiągnięciu pełnej dojrzałości i w sprzyjających warunkach (temperatura powyżej 10°C, sucha gleba).

W przechowalni bulwy przed złożeniem na długotrwałe składowanie należy odpowiednio przygotować (usunąć nadmiar ziemi, kamienie, bulwy chore i uszkodzone, odparować nadmiar wilgoci, stopniowo obniżać temperaturę aż do właściwej dla danego kierunku przeznaczenia).

Sucha zgnilizna

Chorobę powodują grzyby z rodzaju Fusarium. Początkowym objawem jest ściemnienie i lekkie zmarszczenie porażonej części bulwy. W miarę rozwoju infekcji skórka marszczy się coraz bardziej i można zauważyć nieregularnie rozmieszczone koncentryczne kręgi. Zainfekowany miąższ brunatnieje, stopniowo wysycha i pęka, wskutek czego tworzą się w nim kawerny, których ściany wyściela biaława grzybnia. Na powierzchni bulwy objawem charakterystycznym jest tworzenie się nalotów grzybni różnej barwy (w zależności od gatunku sprawcy). Do zakażenia najczęściej dochodzi poprzez skórkę uszkodzoną mechanicznie lub wtórnie przez inne patogeny. Silnie porażona bulwa marszczy się, wysycha i wyglądem może przypominać suszoną śliwkę.

Zapobieganie suchej zgniliźnie to przede wszystkim prawidłowo prowadzone zabiegi agrotechniczne w okresie wegetacji oraz zbiór we właściwych warunkach i odpowiednie przygotowanie bulw do przechowywania. Bulwy porażone suchą zgnilizną łatwiej są porażane przez inne patogeny, zwiększając poziom strat. Nie nadają się także jako materiał sadzeniakowy i powinny być jak najszybciej usunięte spośród zdrowej masy bulw.

Tabela 1. Zewnętrzne i wewnętrzne wady bulw ziemniaka

Choroba / wada	Główne przyczyny
Dzieciuchowatość	susza, nierównomierny rozkład opadów
Dzieciuchowatość wewnętrzna	niewłaściwa temperatura przechowywania, zbyt niska temperatura w okresie sadzenia i bezpośrednio po
Paciorkowatość	obfite opady po długotrwałej suszy i jednoczesny spadek temperatury
Pękanie bulw	susza, nierównomierny rozkład opadów
Przedwczesna tuberyzacja	zbyt wysoka temperatura przechowywania, niska temperatura w okresie sadzenia, susza
Przemarzanie bulw	temperatura poniżej -1°C, wiosenne i jesienne przymrozki
Przerost przetchlinek	nadmierna wilgotność w okresie wegetacji lub przechowywania
Pustowatość	nierównomierny rozkład opadów, nadmierne nawożenie azotem, skłonność odmian
Rdzawa plamistość	zakłócenia w bilansie wodnym, oddychaniu i odżywianiu roślin wywołane niekorzystnymi warunkami glebowymi i atmosferycznymi
Siatkowatość	uprawa na glebach lekkich, w okresie wegetacji wystąpienie gwałtownych opadów po okresie wysokich temperatur
Wtórny wzrost	susza, nierównomierny rozkład opadów
Zazielenienie bulw	dostęp światła do bulw w okresie wegetacji, przechowywania i transportu

Tabela 2. Podatność odmian na wady ukryte miąższu (wg IHAR-PIB Jadwisin, 2013)

Odporność	Rdzawa plamistość	Pustowatość
Podatne	Aruba, Bellarosa, Carrera, Fresco, Ibis, Irga, Latona, Legenda, Molli, Roko, Sante, Zenia
Średnio podatne	Almera, Andromeda, Asterix, Bartek, Berber, Bila, Bogatka, Bursztyn, Cekin, Cyprian, Dali, Ditta, Etiuda, Ewelina, Fianna, Finezja, Gawin, Gracja, Gustaw, Gwiazda, Ignacy, Impala, Ingrid, Innovator, Irys, Jelly, Justa, Krasa, Lady Florina, Laskara, Lord, Miłek, Nora, Oberon, Owacja, Promyk, Rosalind, Sagitta, Satina, Stasia, Syrena, Tajfun, Tetyda, Victoria, Vineta, Viviana	Agnes, Almera, Arielle, Aruba, Asterix, Berber, Bila, Bursztyn, Carrera, Cekin, Dali, Denar, Ditta, Etiuda, Ewelina, Fianna, Fresco, Gawin, Gracja, Gustaw, Ibis, Ignacy, Impala, Ingrid, Innovator, Irga, Irys, Jelly, Justa, Krasa, Lady Florina, Latona, Legenda, Lord, Malaga, Molli, Oberon, Owacja, Roko, Roxana, Sagitta, Sante, Stasia, Syrena, Tajfun, Tetyda, Veronie, Victoria, Vineta, Viviana, Zenia
Odporne	Agnes, Altesse, Ametyst, Annabelle, Arielle, Bryza, Denar, Etola, Hubal, Igor, Jurek, Jutrzenka, Malaga, Michalina, Oman, Roxana, Veronie, Zagłoba	Altesse, Ametyst, Andromeda, Annabelle, Bartek, Bellarosa, Bogatka, Bryza, Cyprian, Etola, Finezja, Gwiazda, Hubal, Igor, Jurek, Jutrzenka, Laskara, Michalina, Miłek, Nora, Oman, Promyk, Rosalind, Satina, Zagłoba

*Rozpoznanie wad i chorób bulw ziemniaka znacznie ułatwia zapobieganie im w kolejnym okresie wegetacyjnym. Należy jednak uprzednio spełnić kilka warunków wymaganych podczas przechowywania (tab. 3).

Tabela 3. Warunki przechowywania bulw ziemniaka

Mam nadzieję, że powyższe dane pomogą Państwu odpowiednio zabezpieczyć zebrany plon, a straty bulw podczas przechowywania będą jak najmniejsze.

Źródło: dr inż. Jerzy Osowski, Choroby bulw ziemniaka,
„Rolnicze ABC” nr 7 (298), 2015

dr inż. Jerzy Osowski, „Nowoczesna Uprawa Roślin”, 2018
Mariola Górecka
Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego
Fot. J. Osowski, IHAR-PIB