Rola i znaczenie łąk w gospodarstwie i środowisku

W obecnej chwili około 60% powierzchni Polski zajmują użytki rolne. Większość z nich stanowią grunty orne (76%), na drugim miejscu znajdują się łąki (13%), kolejno są to pastwiska (9%) oraz sady (2%). Wszystkie wymienione formy użytkowania terenu wywierają wpływ na środowisko naturalne i połączone są ze sobą siecią zależności i oddziaływań. Warto zatem spojrzeć z bliska na poszczególne obszary i lepiej poznać ich funkcję i znaczenie.

Czym jest łąka?

Jednym z siedlisk, które zasługują na ogromne uznanie są łąki. Z definicji, łąka to zbiorowisko wieloletnich bylin z udziałem traw. W typologii użytków rolnych łąki są zbiorowiskami bylin, traw, turzyc, roślin motylkowych i innych roślin występujących na glebach żyznych o dużej wilgotności. Wraz z pastwiskami, łąki składają się na trwałe użytki zielone – TUZ. W wyniku koszenia pozyskana z nich biomasa przeznaczana jest na paszę lub ściółkę dla zwierząt gospodarskich. Często określa się, że łąki są formacją o charakterze półnaturalnym lub sztucznym, a ich utrzymanie jest możliwe właśnie dzięki zabiegom wykonywanym przez człowieka. Trzeba bowiem zauważyć, że aby łąka zachowała swoją formę i funkcjonalność musi się rok do roku odnawiać. Stanowiska pozostawione same sobie ulegają bowiem dalszej sukcesji i zarastaniu przez inne rośliny, wkraczają na nie gatunki inwazyjne, a ich charakter z biegiem czasu zaczyna się zmieniać. Dlatego tak istotne jest koszenie łąk i ewentualne dosiewanie gatunków typowych dla tych zbiorowisk roślinnych. Łąki są ogromnie cenne z punktu widzenia zachowania różnorodności biologicznej.

Stanowiąc około 10% powierzchni kraju, łąki mają ogromne znaczenie w kształtowaniu otaczającej nas różnorodności biologicznej

Podstawą jest bioróżnorodność

Na wstępie warto wyjaśnić czym w ogóle jest bioróżnorodność. Inaczej ujmując, różnorodność biologiczna (ang. biodiversity), to zróżnicowanie życia na każdym poziomie, w wymiarze genetycznym, gatunkowym i ekosystemowym. Najczęściej wyraża się przez sumę wszystkich organizmów zasiedlających dany obszar, ekosystem czy krajobraz. Bioróżnorodność stanowi podstawę stabilności i trwałości życia w biosferze. Kluczem jest tu zróżnicowanie siedlisk, bogactwo gatunków oraz obecność rzadkich odmian. Różnorodność dostrzegana jest też wśród form uprawnych i hodowlanych, które użytkuje człowiek. Dzięki różnorodności roślin i zwierząt ekosystemy zachowują swoją funkcjonalność i stabilność. Bioróżnorodność to odporność na zmiany, szkodniki czy oddziaływanie człowieka. Jest to bogactwo form, przejawów wszelkiego życia, od bakterii po samego człowieka. Ogrom procesów biochemicznych, odmienność poszczególnych elementów, mnogość zjawisk zachodzących w przyrodzie to również bioróżnorodność.

Funkcje łąk

Stanowiąc około 10% powierzchni kraju, łąki mają ogromne znaczenie w kształtowaniu otaczającej nas różnorodności biologicznej. Sąsiadujące z łąkami grunty orne to głównie ubogie biologicznie monokultury. Rolnictwo konwencjonalne ogromnie przekształca krajobraz i glebę, a ponadto towarzyszy mu stosowanie chemicznych środków ochrony roślin i nawozów. Z pomocą przychodzi tu towarzystwo łąk i pastwisk, które są bogactwem życia.

Działają one jak „wyspy środowiskowe”, swoiste ostoje różnorodności genetycznej i gatunkowej. Aby ich funkcja mogła być efektywnie spełniana wysp takich powinno być jak najwięcej. Dzięki temu pula genowa poszczególnych gatunków staje się bogatsza, gdyż geny z różnych obszarów krzyżują się ze sobą. Różnorodność genetyczna, równa się odporności na szkodniki i choroby, większa przeżywalność oraz konkurencyjność względem obcych przybyszów. Im więcej gatunków roślin na łące, tym większy potencjał dla rozwoju rozmaitych gatunków bezkręgowców (owady, pajęczaki) i mikroorganizmów. Takie układy stanowią azyl dla bezcennych zapylaczy, dając im zróżnicowany pokarm i schronienie, a pszczoły nie lubią monotonnej diety. Ponadto, na łąkach żyją naturalni wrogowie szkodników upraw, jak chrząszcze muchówki, błonkówki czy bzygowate, a także drapieżne pluskwiaki i roztocza.

Idąc dalej, na łąkach obecne są małe gryzonie, płazy i ptaki. Jest to ulubione siedlisko wielu gatunków, gniazdują na nich czajki, kuropatwy, kukliki, gąsiorki, przepiórki czy pokląskwy. Wśród ptaków żerujących na łąkach możemy spotkać skowronki, bociany oraz ptaki drapieżne: myszołowy, błotniaki stawowe bądź kanie rude. Na łące stołują się jeże, myszy badylarki, jaszczurki, żaby i ropuchy.

Łąki stanowią azyl dla bezcennych zapylaczy, dając im zróżnicowany pokarm i schronienie

Kolejne niezmiernie ważne funkcje łąk – ochronna i klimatyczna, wynikają z ich charakteru retencyjnego. Obszary porośnięte łąkami są bowiem rezerwuarem wód gruntowych, wody te na terenie łąk utrzymują się na wysokim poziomie, a gleba wysycona jest przez większość roku w granicach 60–80% swojej pojemności. W rezultacie łąki odpowiadają za kształtowanie się stosunków wodnych na przyległych terenach.

Podmokłe łąki łagodzą zarówno skutki powodzi, jak i suszy. Systemy kanałów i rowów melioracyjnych  towarzyszące łąkom odprowadzają nadmiar wody z terenu w okresie nadmiernych opadów, wiosennych roztopów lub gdy wody wystąpią z sąsiadujących rzek czy potoków. Z drugiej strony, aby zapobiegać nadmiernemu odpływowi wód z terenu, w rowach i kanałach montuje się tzw. zastawki, które zatrzymują wodę w okresie deficytu opadów. Dzięki rozbudowanemu systemowi korzeniowemu roślin, łąki działają bowiem jak swoista gąbka i magazynują wodę na późniejszy okres.

Roślinność łąk wpływa również na lokalny mikroklimat. Łąka pochłania duże ilości CO2 produkując jednocześnie O2, dodatkowo dostarcza do atmosfery pary wodnej poprzez transpirację, dzięki czemu powietrze jest nawilżane i oczyszczane.

Łąki spełniają też funkcję glebochronną przed erozją wodną i wietrzną. Na glebach bogatych w torf spowalniają mineralizację, na glebach bogatych w minerały poprawiają ich jakość i skład. W efekcie procesy glebotwórcze na łąkach przebiegają bardzo intensywnie. Dzieje się to dzięki pracy korzeni roślin (spulchnianie, napowietrzanie), jak i aktywności biologicznej mikroorganizmów żyjących w glebie (procesy chemiczne). Finalnie gleba staje się żyźniejsza i sama w sobie jest źródłem bioróżnorodności.

Niejednokrotnie łąki usytuowane są poniżej terenów uprawnych, z których następuje spływ powierzchniowy wód. Wody te często są zanieczyszczone nawozami, jak i chemicznymi środkami ochrony roślin. W konsekwencji, łąka staje się strefą buforową między polem uprawnym a pobliską rzeką lub jeziorem. Jest to forma naturalnego filtra dla nadmiaru biogenów (azot i fosfor) i szkodliwych substancji pochodzenia rolniczego (metale ciężkie, środki zmieniające pH). Dzięki temu łąki chronią wody powierzchniowe przed zanieczyszczeniem i eutrofizacją.

Ekoton

Gdy łąka sąsiaduje z polem uprawnym,  zadrzewieniem lub zbiornikiem wodnym znacznie rozszerza się skład gatunkowy wszystkich przylegających do siebie siedlisk, które w rezultacie zaczynają się przenikać. Tworzy się sieć zależności pokarmowych i ekosystemowych na danym terenie, a im bardziej różnorodna sieć, tym stabilniejsza i zdrowsza. Dodatkowo takie zbiorowiska skuteczniej opierają się napływowi roślinności inwazyjnej, która na wiele sposobów zagraża różnorodności biologicznej.

Taki obszar, będący strefą przejściową między dwoma lub kilkoma odrębnymi ekosystemami to tzw. ekoton. Wyróżnia się on większym zróżnicowaniem gatunkowym niż sąsiadujące zbiorowiska. Jego skład gatunkowy jest mieszaniną form, zamieszkują go organizmy charakterystyczne dla każdej ze stykających się ze sobą biocenoz. Ponadto, w ekotonie możemy spotkać gatunki, które nie są nigdzie indziej spotykane i są specyficzne wyłącznie dla stref przejściowych. Populacje zamieszkujące ekoton mogą być znacznie liczniejsze i reprezentują bogatszą pulę genetyczną. Jest to efekt dostępności bogactwa nisz, w których organizmy mogą się rozwijać, odnajdują różnorodny pokarm i bezpieczne schronienie.

Przykładem ekotonu może być właśnie strefa między łąką a lasem, łąką a polem uprawnym bądź łąką a rzeką. W strefach tych rozwija się znacznie więcej gatunków roślin i zwierząt, część z nich korzysta z zasobności każdego z biotopów, biorąc dla siebie to, co najlepsze. Część ptaków zakłada gniazda wśród krzewów czy w koronach drzew, jednak obszar ich żerowania z powodzeniem rozszerza się na obfitującą w owady łąkę. Podobnie jest z ptakami wodnymi (np. kaczki, gęsi) czy drapieżnymi lub ssakami (jeże, bobry, zające).

Strefy graniczące z łąkami stają się dodatkową bazą bioróżnorodności, z której korzyści czerpią sąsiadujące obszary rolnicze. Ostatecznie każdy dodatkowy gatunek owada, ptaka czy kropla wody wnoszą swój wkład w kształtowanie się stabilniejszego i zdrowszego środowiska.

Śmiało można powiedzieć, że łąki stanowią niesamowicie istotny element otaczającego nas krajobrazu. Nie sposób przecenić funkcje, jakie spełniają zarówno dla środowiska naturalnego, jak i dla gospodarki. Łąka jako ekosystem stanowi rezerwuar różnorodności biologicznej na każdym jej szczeblu i daje nam rzeczywiste korzyści ekonomiczne (głównie praca zapylaczy). Ponadto, łąki stanowią niezaprzeczalny walor estetyczny, urozmaicają monotonny horyzont i są elementem usprawniającym współpracę między przyrodą a człowiekiem. Warto więc wykorzystywać ich potencjał i z niego czerpać.

Lidia Saganowska, KPODR

Fot. https://pixabay.com/pl/

Opracowano na podstawie:

– Goulson D., Łąka, zapylacze, krwiopijcy i muchy flejtuchy, wyd. Marginesy, Warszawa 2018.

– Rydzkowski P., Szurlej A., Projekt Inkubator Liderów Europejskiej Ochrony Przyrody, Drewnicko-Mikoszewskie łąki jako zagrożone siedlisko wielu gatunków ptaków siewkowych – o potrzebie ochrony, Klub Przyrodników, 2006.

– https://www.modr.mazowsze.pl/sir/2881-bioroznorodnosc-lak-i-pastwisk

– https://tygodniksanocki.pl/2019/07/07/laki-tetniace-zyciem-lany/

– http://ptaki.info/

– https://www.lasy.gov.pl/pl/edukacja/blogi/blog-lesniczego/fenomen-ekotonu