W mleku i w rozrodzie
Żywienie krów, zwłaszcza o wysokiej wydajności, wymaga kontroli różnych wskaźników, np. zawartości białka, tłuszczu i mocznika w mleku. Ich ocena pozwala na oszacowanie poprawności zbilansowania dawki pokarmowej. Nieprawidłowości prowadzą do różnych zaburzeń, między innymi w składzie mleka, ale mają też wpływ na rozród.
Nieprawidłowe żywienie krów może prowadzić do zmian w składzie mleka, a także wpływać na rozród (Fot. M. Rząsa)
Białko
Mniejsze pobieranie paszy przez krowy w okresie okołoporodowym sprawia, że w ich dawkach pokarmowych stosuje się większe ilości białka (18% w suchej masie i powyżej). Taki stan powoduje, że w żwaczu pojawia się więcej amoniaku, co podwyższa w nim pH, stymulując tym samym zwiększone przenikanie go przez ściany żwacza do krwi, z którą wędruje do wątroby. Jednak ze względu na jej ograniczone możliwości oddtruwania (2 ml amoniaku/minutę/kg masy wątroby) jego część krąży w krwiobiegu i dociera do różnych narządów, m.in. do narządów rozrodczych. Ma to jednak też związek z jakością białka. Zbyt dużo białka ulegającego łatwo degradacji w żwaczu, przy niedoborze energii sprawia, że tworzą się nadmierne ilości amoniaku. Stwierdzono, że nadmiar strawnego białka o 300 g ponad zapotrzebowanie obniża płodność. Już dobowe pobranie 100 g białka zmniejsza prawdopodobieństwo zacielenia o 2,5%.
Niską skuteczność inseminacji obserwowano u krów, u których w mleku było ponad 16 mg mocznika w 1 decylitrze, czyli 160 mg/litr. Obniżenie u nich płodności skutkowało wydłużeniem okresu międzyciążowego, obniżeniem poziomu progesteronu (luteiny podtrzymującej ciążę, żeńskiego hormonu wydzielanego przez ciałko żółte) i zmniejszeniem wskaźnika ciąży o 20%. Stwierdzono, że poziom mocznika w wysokości 149 mg/l krwi może obniżać wskaźnik zapładnialności. Powodem jest m.in. utrudnione zagnieżdżanie się zarodka w macicy, gdyż na skutek zwiększonej zawartości amoniaku w krwi, podnosi się pH komórek jej błony śluzowej. Jeżeli jednak nastąpi zagnieżdżenie, to zarodek będzie systematycznie podtruwany nadmiarem amoniaku i obumrze.
Nadmierny rozpad białka sprawia, że azot może wchodzić w skład glutaminy − aminokwasu endogennego krążącego w krwi i mogącego być źródłem białka. Ulega ona rozkładowi w nerkach, a powstający z niej jon amonowy jest wydalany z moczem. Wzrost jego ilości w moczu (ale nie mocznika) w 7. dniu cyklu generuje zmianę pH macicy, a jednocześnie może wskazywać na żywieniowe przyczyny niepłodności. Przekarmienie związkami azotowymi może pogłębić niedobór energii, ponieważ na wydalenie 1 g azotu w moczu potrzeba ok. 0,02–0,03 MJ energii, co odpowiada ok. 2–3 g skrobi.
Energia
Po porodzie występuje u krów ujemny bilans energetyczny. Zwierzęta pobierają niewystarczające ilości paszy, więc organizm czerpie energię z własnych zapasów, co powoduje chudnięcie. Przyjmuje się, że utrata masy ciała rzędu 60 kg jest normalna, a większa wskazuje na zaburzenia fizjologiczne i stany chorobowe. Niedobór energii powoduje obniżenie zawartości białka w mleku, a wzrost ilości w nim mocznika, a we krwi beta-hydroksymaślanów − ciał ketonowych, czyli prekursorów ketozy. Pogarsza się wykorzystanie w żwaczu strawnej masy organicznej ulegającej w nim fermentacji (SMOF), zmniejsza się też ilość białka ulegającego rozkładowi w tym przedżołądku (BURŻ). Zjawiska te nie tylko obniżają wydajność mleczną, ale pogarszają rozrodczość.
Cykl owulacyjny jest ściśle związany z poziomem energii w żywieniu krowy. W dobrych warunkach pierwsza owulacja po wycieleniu powinna pojawić się po 12–15 dniach od porodu, a kolejna w 4. tygodniu, trzecia z wyraźnymi jej objawami po 42–50 dniach, choć rosnąca wydajność mleka opóźnia ją.
Białko i tłuszcz w mleku
Zawartość białka w mleku informuje o poziomie energii dostarczonej krowie w dawce pokarmowej i o mastitis. Parametr ten jest zależny od fazy laktacji. Przy ocenie prawidłowości składu mleka ilość białka powinna być rozpatrywana wspólnie z zawartością tłuszczu. Wskaźnik tłuszcz:białko informuje o możliwości wystąpienia chorób metabolicznych bądź zaburzeń trawiennych, zwłaszcza w przedżołądkach. Jego prawidłowy zakres wynosi 1,2–1,5. Jeżeli tłuszczu jest w mleku na poziomie 4%, a białka − 3,2%, to wskaźnik wynosi 1,25 – jest prawidłowy (4:3,2=1,25), w przypadku, gdy tłuszczu jest 3,6%, a białka 3,4% − wskaźnik wynosi 1,05, czyli wynik jest nieprawidłowy (3,6:3,4=1,05). Interpretację wyników podano w tabeli 1.
Tab. 1. Interpretacja wskaźnika tłuszcz:białko w mleku
| Wynik | Przyczyny i możliwe skutki |
| <=1,2 | Wartości mogące wskazywać na zbyt dużą ilość w dawce pokarmowej pasz treściwych (skrobiowych) w stosunku do objętościowych, nadmiar węglowodanów niestrukturalnych, niedobór włókna surowego, nieodpowiednią strukturę fizyczną TMR, zbyt wysoką zawartość suchej masy w TMR. Początek kwasicy żwacza, problemy z rozrodem i racicami. |
| 1,2 do 1,5 | Wynik prawidłowy. Wskazuje na prawidłową koncentrację składników pokarmowych w dawce pokarmowej o właściwej strukturze fizycznej. |
| >1,5 | Wartości mogą wskazywać na niedobór energii w dawce pokarmowej, nadmiar włókna surowego, krowy na początku laktacji w zbyt dobrej kondycji (otłuszczenie). Możliwość pojawienia się ketozy, przemieszczenia trawieńca, zalegania poporodowego (gorączki mlecznej). W dalszych fazach laktacji występowanie niedoboru energii. |
Mocznik – ważny wskaźnik
Mocznik obecny w mleku jest istotny w ocenie prawidłowości żywienia krów dojnych. Jego zawartość w połączeniu z informacją o zawartości białka w mleku pozwala stwierdzić nieprawidłowości odnośnie do zawartości energii i białka w dawce pokarmowej. Dane orientacyjne, ich interpretację, przyczyny i sposoby przeciwdziałania oraz wpływ różnych pasz na bilans białka i energii w żwaczu podano w tabelach.
Tab. 2. Interpretacja zawartości białka i mocznika w mleku
| Mocznik (mg/l) | Zawartość białka (%) | ||
| <3,2 | 3,2−3,6 | >3,6 | |
| <150 | niedobór białka, nadmiar energii | niedobór białka i mały nadmiar energii | niedobór białka i energii |
| 150-280 | nadmiar energii | zrównoważona podaż białka i energii w żwaczu | niedobór energii |
| >280 | nadmiar białka i energii | nadmiar białka i mały niedobór energii | nadmiar białka i niedobór energii |
Tab. 3. Interpretacja zawartości mocznika w mleku w trakcie laktacji
i zalecenia żywieniowe
| Mocznik | Dni laktacji | |||
| (mg/l) | 1−40 | 41−150 | 151−250 | >250 |
| <150 | Niedobór BURŻ, nadmiar energii Zwiększyć udział pasz białkowych: kiszonki z traw, kiszonki z lucerny, nasion roślin strączkowych, śrut poekstrakcyjnych, wywaru. Zmniejszyć udział pasz energetycznych: kiszonki z kukurydzy, kiszonki z wysłodków buraczanych, śrut zbożowych, wysłodków buraczanych suchych. | Zrównoważona podaż białka i energii w żwaczu | ||
| 150-220 | Zrównoważona podaż białka i energii w żwaczu | Zrównoważona podaż białka i energii w żwaczu | Nadmiar BURŻ, niedobór energii | |
| 220-270 | Zrównoważona podaż białka i energii w żwaczu | Zwiększyć udział pasz energetycznych: kiszonki z kukurydzy, kiszonki z wysłodków buraczanych, śrut zbożowych, wysłodków buraczanych suchych. | ||
| >270 | Zmniejszyć udział pasz białkowych: kiszonki z traw, kiszonki z lucerny, nasion roślin strączkowych, śrut poekstrakcyjnych, wywaru. | |||
Tab. 4. Ocena średniej zawartości mocznika w mleku krów w zależności od dnia laktacji
| Ocena | Dzień laktacji | |||
| <30 | 31−60 | 61−200 | >200 | |
| Mocznik (mg/l) | ||||
| niepokojąca | <160 | <160 | <160 | <160 |
| akceptowalna | 161−200 | 161−220 | 161−200 | 161−180 |
| dobra | 201−240 | 221−280 | 201−260 | 181−240 |
| niepokojąca | <240 | <280 | <260 | <240 |
Tab. 5. Interpretacja zawartości białka i mocznika w mleku oraz możliwe schorzenia
| Białko (%) | Mocznik (mg/l) | Interpretacja wyniku i możliwe schorzenia |
| <150 | niedobór białka i energii nadmierne obciążenie wątroby, ketoza podkliniczna, zaburzenia płodności (ciche ruje, braki lub opóźnienia owulacji, anomalie jajników, spadek wydajności mlecznej | |
| <3,2 | 150−180 | niedobór energii obciążenie wątroby, zaburzenia płodności |
| >280 | nadmiar białka i niedobór energii silne obciążenie wątroby, zapalenie dróg rodnych, zalegania, nieregularne ruje, problemy z racicami | |
| <150 | niedobór białka i mały nadmiar energii zaburzenia płodności, dysfunkcje jajników | |
| 3,2-3,6 | 150−180 | zrównoważona podaż białka i energii w żwaczu brak błędów żywieniowych |
| >280 | nadmiar białka i mały niedobór energii obciążenie wątroby, anomalie jajników (cysty, ciała żółte przetrwalnikowe) | |
| <150 | niedobór białka i nadmiar energii łatwość zatuczania, ciężkie porody, zatwardzenia, spadek wydajności mlecznej | |
| >3,6 | 150−180 | nadmiar energii zaburzenia rozrodu, ketoza |
| >280 | nadmiar białka i energii ketoza subkliniczna, zaburzenia wątroby, częsta, doraźna utrata apetytu, po porodzie częste opóźnienie inwolucji macicy, zapalenia dróg rodnych i wymion, zaburzenia jajników |
Rab. 6. Wpływ różnych pasz na bilans białka i energii w żwaczu
| Pasza | Białko | Energia |
| Kiszonka z kukurydzy | ± | + |
| Sianokiszonka z traw | + | + |
| Kiszonka z lucerny | ++ | + |
| Młóto browarniane | ++ | + |
| GPS zbożowe | ± | + |
| GPS z mieszanek zbożowo-strączkowych | ± | + |
| Siano z traw | ± | + |
| Siano z motylkowatych | + | + |
| Słoma | – | ± |
| Zielonka łąkowa | + | + |
| Zielonka pastwiskowa (wczesna) | +++ | + |
| Zielonka pastwiskowa (późna) | + | + |
| Wysłodki buraczane | ± | + |
| Ziarno zbóż | ± | + |
| Gliceryna | – | ++ |
| Melasa | – | + |
– brak wpływu; ± neutralne; + lekki wpływ; ++ duży wpływ; +++ znaczący wpływ
GPS – kiszonka z całych roślin
***
Monitorowanie wskaźników mleka jest niezbędne w jego produkcji. Umożliwia nie tylko skorygowanie dawki pokarmowej, ale też zapobiegnięcie w porę nadchodzącym problemom zdrowotnym (np. ketozie) lub wystąpieniu niepłodności oraz chorób racic. Zawartość mocznika w mleku można ocenić samemu za pomocą dostępnych na rynku testów paskowych. Oczywiście kontrola wymienionych wskaźników nie wyczerpuje problematyki związanej z produkcją mleka i rozrodem krów, gdyż należy uwzględnić jeszcze wiele innych czynników, choćby poziom żywienia mineralnego.
dr hab. Piotr Dorszewski, KPODR
Opracowano na podstawie:
– Biro D., 2006. Żywienie krów dojnych podczas laktacji. W: Żywienie bydła. Red. J. Mikołajczak. Wyd. Uczelnianie ATR, Bydgoszcz,
– Mikołajczak J., Jaśkowski J., 2006. Żywienie a rozród bydła. W: Żywienie bydła. Red. J. Mikołajczak. Wyd. Uczelnianie ATR, Bydgoszcz,
– [https://pfhb.pl/zwiazki-hodowcow/regionalny-zwiazek-producentow-mleka-i-hodowcow-bydla-na-podlasiu?tx_news_pi1%5Baction%5D=detail&tx_news_pi1%5Bcontroller%5D=News&tx_news_pi1%5Bnews%5D=1878&cHash=014ed61ebea832a56329a817b3b3650a].
