Czy jest mi tu dobrze?
W pogoni za opłacalnością produkcji zwierzęcej często zapomina się o dobrostanie zwierząt. Obecnie dąży się do tego, aby był on jak najlepszy, ale należy go umieć odpowiednio ocenić, co może być trudne.
Już w XIII wieku św. Franciszek z Asyżu głosił szacunek dla całej przyrody. Jednak musiało upłynąć kilka wieków, aby ludzie podjęli działania dotyczące opracowania norm właściwego utrzymania zwierząt. Powszechnie są już znane tzw. sygnały zwierząt, które pozwalają ocenić ich stan zdrowotny i psychiczny. Analizy zawartości hormonu stresu we krwi – kortyzolu, pogłębiają tę znajomość. Podstawowe założenia dobrostanu sformułował w 1965 roku prof. Francis Brambella, a w 1979 roku ówczesna Rada Dobrostanu Zwierząt Gospodarskich (Farm Animal Welfare Council − FAWC, obecnie Farm Animal Welfare Committee − Komitet ds. Dobrostanu Zwierząt Gospodarskich) opublikowała Kodeks Dobrostanu Zwierząt Gospodarskich. Znanych jest też 5 zasad utrzymania dobrostanu, tzw. wolności zwierząt: 1) od głodu i pragnienia, 2) od dyskomfortu fizycznego i psychicznego, 3) od bólu i urazów oraz chorób, 4) od strachu i stresu, także w relacjach z człowiekiem oraz 5) do wyrażania normalnego zachowania. Zostały one opublikowane przez FAWC w 1992 roku. Pierwszą wolność spełnić można poprzez zapewnienie łatwego dostępu do świeżej wody pitnej i paszy dla zachowania pełnego zdrowia i żywotności, drugą − odpowiednich warunków otoczenia, w tym schronienia i wygodnego miejsca do odpoczynku, trzecią − zapobiegając, diagnozując i lecząc, czwartą − dostarczając wystarczającej przestrzeni, odpowiedniego wyposażenia i towarzystwa zwierząt tego samego gatunku, piątą − zapewniając warunki zapobiegające cierpieniu psychicznemu (mentalnemu).
Definicja dobrostanu
W psychologii dobrostan, to subiektywnie postrzegane przez jednostkę poczucie zadowolenia z fizycznego (zdrowie, kondycja fizyczna), psychicznego i społecznego stanu własnego życia.
W przypadku zwierzęcia dobrostan można zdefiniować jako stan, w którym potrafi ono radzić sobie z presją czynników środowiska, w którym przebywa. Warunki środowiskowe powinny zaspokajać jego potrzeby biologiczne i behawioralne, umożliwiając mu ekspresję (wyrażenie) całego potencjału genetycznego. Nie mogą one powodować niepotrzebnego cierpienia, bólu czy zranienia. Powinna być zachowana pełna harmonia organizmu pozostającego w komforcie fizycznym i psychicznym.
Ciągle zwiększany poziom produkcji prowadzi do przeciążenia układu biologicznego, co prowadzi do osłabienia jego wytrzymałości na warunki środowiska, szczególnie te niekorzystne. Przykładem może być bydło holsztyńsko-fryzyjskie. (Fot. M. Rząsa)
W przypadku zwierząt gospodarskich utrzymywanych przez człowieka w określonych i bardzo zróżnicowanych warunkach, dobrostan to kompromis między całkowitym wykorzystaniem zwierzęcia, a radykalną koncepcją rezygnacji z chowu i hodowli zwierząt. Być może tzw. złotym środkiem jest jak największe zmniejszenie stresu, bólu i cierpienia z jednoczesną możliwością chowu i hodowli zwierząt w celu ich wykorzystania. Człowiek ma możliwość użytkowania zwierzęcia, ale z ograniczonymi do minimum czynnikami stresogennymi będącymi następstwem jego działalności. Zwłaszcza, że życie inwentarza żywego bywa krótkie, np. brojlera kurzego to sześć tygodni od wyklucia do uboju.
Nauka o dobrostanie poszukuje odpowiedzi na trzy podstawowe pytania: czy zwierzęta są świadome, jak można polepszyć ich dobrostan w warunkach praktycznych oraz jak mierzyć warunki ich bytowania, zarówno korzystne, jak i niekorzystne.
Co wpływa na dobrostan zwierząt?
Środowisko hodowlane ma znaczny wpływ na dobrostan zwierząt gospodarskich. Może ono oddziaływać na nie czynnikami fizycznymi i społecznymi. Do pierwszej grupy zalicza się materialne warunki chowu, czyli np. żywienie, pomieszczenia i ich mikroklimat, ściółkę itp. Należy zapewnić odpowiednią przestrzeń życiową i wyposażenie. Zabezpieczyć nieograniczony dostęp do świeżej wody pitnej, świeżej paszy pokrywającej potrzeby bytowe i produkcyjne. Zagwarantować trzeba optymalne warunki środowiskowe − wygodną powierzchnię do wypoczynku, schronienie przed upałem, zimnem, wiatrem, opadami atmosferycznymi. Na przykład uniemożliwienie lochom budowania gniazda przed oproszeniem może u nich wywołać reakcję stresową lub zaburzone zachowanie z powodu braku możliwości wykonania tej czynności. Należy dbać o odpowiednią profilaktykę i prewencję, szybką diagnostykę i skuteczne leczenie, zapewniając opiekę lekarza weterynarii. Ważne jest też odpowiednie traktowanie zwierząt, bez ich psychicznego cierpienia.
Drugą grupę tworzy środowisko społeczne, czyli inne osobniki tego samego gatunku, a także człowiek. Dlatego zwierzętom należy zapewnić towarzystwo innych zwierząt tego samego gatunku, a zachowanie człowieka powinno być dla nich zrozumiałe i powtarzalne. Ważna jest prawidłowa rutyna zachowań ludzkich. Reakcji zwierząt zaskoczonych innym niż zwykle zachowaniem ludzi, nie da się dokładnie przewidzieć.
Indeks dobrostanu zwierząt
W wielu ośrodkach badawczych podejmowane są próby stworzenia indeksu dobrostanu zwierząt gospodarskich, czyli całościowej punktowej formy jego oceny. Przykładem mogą być badania prowadzone we Włoszech na bydle opasowym. Przyjęto w nich do oceny następujące czynniki: system utrzymania, zdrowie, chorobę, zachowanie się i reakcje zwierząt, jakość opieki i zarządzania inwentarzem żywym. Każdemu czynnikowi przypisano punktowane cechy z odpowiednimi stopniami akceptowalności. Suma punktów wyznaczała indeks i posłużyła do ustalenia wartości granicznych dobrego i złego dobrostanu. Zbadano 102 fermy bydła mięsnego, z czego w 71 stwierdzono właściwy dobrostan. Największy wpływ negatywny na dobrostan miał niestety człowiek, a konkretnie jakość opieki i zarządzania zwierzętami.
Dobrostan zwierząt a zrównoważony rozwój
Ważnym elementem prowadzenia chowu zwierząt jest zrównoważony rozwój. Oznacza to, że interes człowieka i utrzymywanych przez niego zwierząt oraz środowiska naturalnego są równie cenne i wzajemnie powiązane. Przykładem może być wprowadzanie nowej szczepionki. Pomijając warunki jej rejestracji, musi ona być skuteczna, ale nie może negatywnie oddziaływać na środowisko naturalne. A tak nie stało się choćby w przypadku szczepionek stosowanych w Polsce przeciwko wściekliźnie u lisów. Wykładany preparat sprawił, że populacja tego zwierzęcia wzrosła, co miało negatywne skutki − zmniejszyło liczebność zajęcy i kuropatw, na które polują lisy. W afrykańskiej Botswanie broniąc przed pryszczycą bydło, którego chów rozwijał się bardzo intensywnie, stawiano kordony sanitarne. Zablokowały one naturalne drogi migracji dzikich zwierząt z rodziny bydłowatych, co doprowadziło do masowej eksterminacji tych ssaków kopytnych.
Ludzie, zwierzęta i środowisko naturalne, to powiązane ze sobą ogniwa zrównoważonego rozwoju, które mają takie samo znaczenie. Do tej pory jakość produktów pochodzenia zwierzęcego (ale też i roślinnego) wiązano zwykle z ich smakowitością. Obecnie nacisk kładzie się także na ich wpływ na zdrowie ludzi, przy jednoczesnym zachowaniu właściwego dobrostanu zwierząt, od których są pozyskiwane oraz prawidłowego utrzymania środowiska naturalnego podczas chowu, jak i w trakcie trwania procesów przetwórczych.
Świadomość konsumentów a dobrostan zwierząt
Wiele lat temu w Stanach Zjednoczonych zapytano dzieci, skąd bierze się mleko. Odpowiedziały, że z fabryk mleka. Jak pisze znana amerykańska badaczka behawioru zwierząt, Temple Grandin, będąca osobą autystyczną, także młodzi dorośli ludzie w krajach rozwiniętych mają pewien dystans do rolnictwa. Niewielu zdaje sobie sprawę z tego, skąd pochodzi żywność, co może wydać się niewiarygodne. Z ankiety przeprowadzonej w USA wynika, że 31% młodych dorosłych ludzi nie było nigdy w gospodarstwie rolnym. Natomiast w Wielkiej Brytanii stwierdzono, że 50% osób poniżej 23 roku życia nie umiało powiązać pochodzenia steku z bydłem mięsnym, a 8% uważało, że boczek jest z pszenicy.
Autorka wskazuje, że powinna istnieć lepsza komunikacja między młodymi dorosłymi ludźmi a np. przemysłem mięsnym. Wrażliwym zagadnieniem jest ubój zwierząt, zwłaszcza bez ogłuszania − w przypadku ubojów rytualnych wg zasad religijnych – szechita (hebr.) i halal (arab.) oraz nietrzymanie wysokich standardów w chowie, transporcie zwierząt, a także przed ubojem oraz w trakcie niego. Pomocna może być wszechobecna cyfryzacja życia. Ponadto, konsumenci powinni wiedzieć, że poziom stresu u zwierząt przed ubojem jest podobny do tego, którego doświadczają one w gospodarstwie. Obecnie sprzedawcy detaliczni, naciskani przez klientów, ale też i przez aktywistów różnych ruchów i organizacji prozwierzęcych − niekiedy o wątpliwym autorytecie, stawiają wymogi odnośnie do właściwych standardów dobrostanu zwierząt.
Poziom produkcji a dobrostan zwierząt
Istotne znaczenie ma poziom produkcji, który ciągle jest zwiększany i prowadzi do przeciążenia układu biologicznego. Przykładem może być bydło holsztyńsko-fryzyjskie, genetycznie ukierunkowane do wysokiej produkcji mleka, co jednak doprowadziło do osłabienia jego wytrzymałości na warunki środowiska, szczególnie gdy są one niekorzystne. Temple Grandin apeluje do naukowców i przemysłu o określenie optymalnego poziomu produkcji zwierzęcej, a nie poziomu maksymalnego.
Dobrostan niski czy wysoki
Oceniając dobrostan można przyjąć jego dwie kategorie: dobrostan niski i dobrostan wysoki. W pierwszym z nich można zaobserwować u zwierząt występowanie schorzeń, spadek odporności i technopatie. Ostatnie, to schorzenia somatyczne i urazy wywołane negatywnym oddziaływaniem środowiska. Są one psychicznymi chorobami cywilizacyjnymi zwierząt, niezakaźnymi, wywołanymi bezpośrednio lub pośrednio przez niektóre elementy technologii wprowadzane do produkcji zwierzęcej. Wynikają z nieprzystosowania budynków, pomieszczeń i urządzeń do anatomii zwierząt. Mogą być spowodowane chowem bezściołowym, dużą koncentracją inwentarza żywego, produkcją w reżimie technologicznym. Ponadto niski dobrostan, to słaba zdolność wzrostu i rozwoju, obniżona zdolność adaptacji w sytuacjach stresowych, patologie behawioralne, czyli nienormalne zachowania.
Dobrostan wysoki jest wtedy, gdy zwierzęta są klinicznie zdrowe, a wskaźniki fizjologiczne są w normie – tętno, oddech, temperatura ciała, ciśnienie krwi, EKG – elektrokardiogram, EEG – elektroencefalogram, czyli wykres bioelektrycznych czynności mózgu, wskaźniki hematologiczne, wskaźniki biochemiczne − zawartość glukozy, mocznika, enzymów, białek ostrej fazy, wskaźniki immunologiczne, poziom hormonów − katecholaminy, kortyzolu. Przy dobrostanie wysokim zachowanie jest normalne − w normie wzorców behawioralnych.
Brak dobrostanu i dobrostan prawidłowy
Można również oceniać dobrostan w innych dwóch kategoriach jako: brak dobrostanu i dobrostan prawidłowy. W tabeli 1 przedstawiono ich opis.
Tabela 1. Ocena dobrostanu wg pięciu wolności zwierząt
| Wolności zwierząt | Brak dobrostanu | Dobrostan prawidłowy |
| Pasza i woda | Brak wody i paszy (głód i pragnienie). Pasza o niewłaściwej jakości. | Dostęp do wody i paszy, dawka pokarmowa zbilansowana zgodnie z potrzebami bytowymi i produkcyjnymi. |
| Komfort i środowisko | Złe warunki środowiskowe (zimno lub gorąco), za mała powierzchnia bytowa. | Warunki środowiskowe optymalne dla danego gatunku. Optymalny mikroklimat i warunki utrzymania. |
| Ból i zdrowie | Choroba, urazy (obrażenia). | Zdrowie, ruch, brak urazów (obrażeń), opieka i właściwe leczenie. |
| Zachowanie | Zachowanie nieprawidłowe lub nie ma możliwości wyrażania (ekspresji) zachowań charakterystycznych dla gatunku np. rycia, grzebania, wyszukiwania pokarmu itp. | Wyrażanie normalnego behawioru, właściwy skład socjalny grupy. |
| Stres i strach | Złe traktowanie przez osoby obsługujące, głód i pragnienie (również żywienie niezgodne z potrzebami pokarmowymi), ból i wykonywanie różnych zabiegów bez znieczulenia, strach, frustracja, nuda. | Brak ostrego stresu i strachu, komfort fizyczny, dostęp do paszy i wody, możliwość wyrażania (ekspresji) instynktu macierzyńskiego. |
Analiza zagrożeń i krytyczne punkty kontroli
W przypadku kontroli dobrostanu można zastosować swoisty system HACCP (ang. hazard analysis and critical control points, pol. analiza zagrożeń i krytycznych punktów kontroli). Podane w tabeli 2 punkty krytyczne i problemy z dobrostanem u niektórych gatunków zwierząt gospodarskich nie wyczerpują wszystkich możliwości.
Tabela 2. Problemy z dobrostanem u niektórych gatunków zwierząt gospodarskich
| Gatunek zwierząt | Punkty krytyczne i problemy dobrostanu |
| Bydło | Unieruchamianie, powierzchnia boksów, unikanie wiązania pojedynczo, wymagania świetlne, utrzymanie ściołowe a podłogi rusztowe (też szczelinowe), dostęp do wybiegów i pastwisk, zaopatrzenie w pasze objętościowe, termin odsadzania cieląt, stabilność grup i zachowania agresywne, dokładne ustalanie potrzeb pokarmowych, właściwy mikroklimat i unikanie stresu cieplnego (zwłaszcza u krów mlecznych), ograniczanie niektórych praktyk (zabiegów) – dekornizacji, kastracji, stosowanie środków przeciwbólowych przy kastracji, stosowanie stymulatorów elektrycznych. |
| Świnie | Powierzchnia kojców, utrzymanie na ściółce a podłogi rusztowe (też szczelinowe), zaopatrzenie w pasze objętościowe (też treściwe), unikanie utrzymania pojedynczo, wiek odsadzanych prosiąt, wzbogacenie środowiska, leczenie hormonalne, stosowanie środków przeciwbólowych przy kastracji, problem kanibalizmu i kaudofagii – obgryzania ogonów (zwłaszcza u zwierząt rosnących), stosowanie stymulatorów elektrycznych. |
| Drób | Wymagania świetlne, zagęszczenie obsady w pomieszczeniach, liczba gniazd i grzęd, dostęp do kąpieli piaskowych, dostęp do żwirku, częstotliwość kontroli stanu zwierząt, właściwy mikroklimat i unikanie stresu cieplnego, problem kanibalizmu i pterofagii. |
***
Zachowanie właściwego dobrostanu promuje się różnymi działaniami, m.in. za pomocą tzw. płatności dobrostanowych. W połączeniu z dobrostanem pozostaje utrzymanie bezpieczeństwa żywności oraz umiejętność pokazania, jak się ją produkuje, zwłaszcza na poziomie gospodarstwa rolnego. W USA i Kanadzie niektórzy przedsiębiorcy podjęli takie kroki wprowadzając audyt wideo w produkcji żywności realizowany przez niezależnych audytorów. Na poziomie farm działa w Stanach Zjednoczonych, w stanie Indiana, grupa gospodarstw Fair Oaks Farms. Są to gospodarstwa otwarte dla publiczności, oferujące atrakcję Fair Oaks Dairy and Pig Adventure (pol. dosł. przygoda z bydłem mlecznym i świniami w Fair Oaks). Celem działania jest edukacja, prezentacja praktyk nowoczesnego chowu zwierząt i ich żywienia, oferowane jest wiejskie jedzenie.
W zagrodzie edukacyjnej „Rancho pod Olszyną” (Fot. A. Hapka)
W Polsce istnieje Krajowa Sieć Gospodarstw Demonstracyjnych. Jej celem jest przekazywanie rolnikom wiedzy i doświadczenia, pokazywanie aktualnych i realnych rozwiązań, umożliwienie obserwacji i porównania sposobów gospodarowania oraz wymiany doświadczeń. Cele edukacyjne wobec społeczeństwa spełnia natomiast Ogólnopolska Sieć Zagród Edukacyjnych. „Zagrody Edukacyjne”® są prowadzone przez mieszkańców wsi na obszarach wiejskich spełniając przynajmniej dwa cele edukacyjne. Dotyczą one produkcji roślinnej, zwierzęcej, przetwórstwa płodów rolnych, świadomości ekologicznej i konsumenckiej, dziedzictwa kultury materialnej wsi, tradycyjnych zawodów, rękodzieła i twórczości ludowej.
Pewnym utrudnieniem w działalności edukacyjnej wiążącej się z wizytami obcych ludzi w gospodarstwach mogą być choroby roślin i zwierząt, zwłaszcza zakaźne, np. afrykański pomór świń czy ptasia grypa, ale też i różne zoonozy (bruceloza, salmonelloza, wścieklizna, włośnica i in.). Należy bezwzględnie zachować bezpieczeństwo ludzi, zwierząt i żywności.
dr hab. Piotr Dorszewski, KPODR
Opracowano na podstawie:
– Elżanowski A., 2018. Czym jest i czym nie jest dobrostan. Dobrostan zwierząt – różne perspektywy, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk, 51–70. [https://al.uw.edu.pl/wp-content/uploads/2018/08/2018-Dobrostan.pdf];
– Kaleta T., 2017. Dobrostan i behawior zwierząt – wyzwanie dla edukacji weterynaryjnej. Życie Weterynaryjne 92(6), 422–424. [https://www.vetpol.org.pl/dmdocuments/ZW-06-2017-05.pdf];
– Grandin T., 2014. Animal welfare and society concerns finding the missing link. Meat Science 98 (3), 461-469. [https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0309174014001314];
– van Eerdenburg F.J.C.M., Di Giacinto A.M., Hulsen J., Snel B., Stegeman J.A., 2021. A New, Practical Animal Welfare Assessment for Dairy Farmers. Animals 11, 881. [https://www.mdpi.com/2076-2615/11/3/881];
– https://rolnictwozrownowazone.pl/rolnictwo-zrownowazone/przewodnik-rolnictwa-zrownowazonego/produkcja-zwierzeca/elementy-dobrostanu-i-lista-pieciu-wolnosci/.
