Uprawa rzepaku

Rzepak ozimy jest ważną rośliną uprawianą w Polsce. Aby osiągnąć dobry efekt ekonomiczny, należy z wielką starannością dbać o plantację i przeciwdziałać wszelkim potencjalnym zagrożeniom.

Rzepak ozimy jest bez wątpienia jedną z najcenniejszych roślin w strukturze zasiewów w Polsce, ale też najtrudniejszą w uprawie. Wymaga starannego przygotowania roli pod siew. Nie można zapominać, że posiada bardzo wysokie wymagania pokarmowe. Plon rzepaku tworzy się jesienią, a podczas wiosny ulega zmniejszeniu, najczęściej z powodu niedostatecznej ilości składników pokarmowych i wody, chorób i szkodników czy wylegania roślin. Okres wegetacji rzepaku ozimego trwa 11 miesięcy i przez cały ten czas narażony jest on na liczne choroby i żerowanie różnych szkodników.

Prawidłowo prowadzona plantacja rzepaku powinna być chroniona zgodnie z sygnalizacją już od wczesnych stadiów rozwojowych. Monitoring i lustracja uprawy oraz analiza aktualnych warunków pogodowych to podstawowe narzędzie diagnostyczne każdego plantatora. Rzepak jest dla rolników profesjonalistów, którzy chcą i potrafią uprawiać go tak, aby uzyskać wymierne korzyści finansowe.

Przydatne do uprawy rzepaku są gleby kompleksu pszennego bardzo dobrego oraz pszennego dobrego.

Dobór odmiany

Dobór właściwej odmiany jest jednym z podstawowych warunków decydujących o powodzeniu w uprawie rzepaku. Do uprawy powinny być wybierane te odmiany, których wartość została sprawdzona w warunkach województwa kujawsko-pomorskiego czy w ogóle Polski, a nie UE.

Porejestrowe Doświadczalnictwo Odmianowe i Rolnicze (PDOiR) co roku ogłasza listę odmian zalecanych do uprawy w naszym województwie, wcześniej sprawdzonych w trzech punktach regionu. Wydaje się, że obecnie najistotniejszą cechą odmiany jest jej zimotrwałość. W tabeli podano cechy związane z przezimowaniem odmian zalecanych przez PDOiR w województwie kujawsko-pomorskim.

Cechy związane z przezimowaniem odmian rzepaku ozimego zalecanych przez PDOiR na 1013 rok

Odmiana	Martwe rośliny po zimie 2012, %	Martwe rośliny po zimie 2011, %	Stan po zimie, skala 9°
Abakus F1	27	8	6,7
Adriana	28	9	6,7
Artoga F1	40	14	6,5
Bogart	31	16	6,4
DK Exquisite F1	29	18	6,8
Monolit	22	12	6,5
NK Morse	21	27	6,2
Rohan F1	33	7	6,7
Visby F1	30	8	6,7
Xenon F1	26	6	6,8

Przygotowanie gleby do siewu

W dominujących obecnie monokulturach zbożowych trudno o bardzo dobry przedplon dla rzepaku. Najczęściej wysiewany jest po pszenicy ozimej, jęczmieniu jarym i ozimym oraz pszenżycie ozimym. W tej sytuacji najważniejszym czynnikiem wpływającym na wybór pola pod rzepak jest termin zbioru przedplonu. Zatem najlepszym przedplonem spośród zbóż jest jęczmień jary, gdyż najwcześniej schodzi z pola, co daje czas na dobre przygotowanie gleby pod zasiew rzepaku.

Drobne nasiona rzepaku wymagają płytkiego siewu w glebę odleżałą, wilgotną i starannie doprawioną. Struktura gleby powinna być gruzełkowa (a nie – zbrylona lub rozpylona).

Dość częstym błędem jest brak głęboszowania lub bardzo płytka orka siewna, przy jednoczesnym używaniu ciężkiego sprzętu rolniczego. W monokulturach płytko korzeniących się zbóż, przy wykonywaniu orki ciągle na tę samą głębokość, tworzy się tzw. podeszwa płużna, która utrudnia rozwój palowego systemu korzeniowego rzepaku. Korzenie nie mogą przebić się przez zwartą, zbitą warstwę gleby, a w konsekwencji nie są w stanie dobrze przygotować się do zimy. Ponieważ korzenie rzepaku mogą sięgać w głąb gleby nawet ponad dwa metry, należy pole pod jego zasiewy głęboszować.

Błędem jest również zbyt częsta uprawa rzepaku po sobie w ogniwie płodozmianowym. Zgodnie ze sztuką rolniczą, rzepak można siać na tym samym stanowisku co 4–5 lat, niestety coraz częstszą praktyką jest siew tej rośliny co 3, a nawet co 2 lata.

Prowadzi to do nagromadzania się w glebie zarodników chorób grzybowych, m.in. suchej zgnilizny kapustnych, zgnilizny twardzikowej, a przede wszystkim – kiły kapusty. To właśnie ta choroba jest obecnie najgroźniejsza, ponieważ nie ma na nią skutecznych fungicydów (a od kilku lat występuje również w naszym regionie). Jedynym ratunkiem jest nieuprawianie rzepaku na polu zarażonym kiłą przez 10 lat. Wprawdzie hodowla poszła już w kierunku odmian odpornych, jednak są to dopiero początki doświadczeń. Rzepak uprawiany zbyt często po sobie jest także bardziej narażony na atak szkodników.

Ilość wysiewu

Nasiona rzepaku są małe, a ich ciężar jest bardzo zróżnicowany  w zależności od odmiany (masa tysiąca nasion waha się od 3,5 do 7,2 grama). Przy tak dużej rozbieżności MTN nie należy przy ustalaniu ilości wysiewu sugerować się podpowiedzią sąsiada czy zasadą, że wysiewa się zawsze np. 4 kg/ha. Odmiana odmianie nierówna, dlatego za każdym razem konieczne jest obliczenie ilości wysiewu według wzoru:

zagęszczenie x MTN

W = ———————————————

wartość użytkowa materiału siewnego

W – norma wysiewu [kg/ha]

zagęszczenie (obsada roślin) – planowana liczba roślin na 1 m2 po wschodach

MTN – masa 1000 nasion [g]

wartość użytkowa materiału siewnego [%] – siła kiełkowania x czystość/100

Obsada roślin jest uzależniona od technologii uprawy. Przy technologii intensywnej w przypadku odmian mieszańcowych należy planować obsadę 45–50 roślin, natomiast dla odmian populacyjnych – około 60–70 roślin na 1 m2 po wschodach. W technologiach mniej intensywnych korzystniej jest utrzymać większą zwartość roślin i zaleca się przy odmianach mieszańcowych obsadę 55 roślin, a przy populacyjnych – 80 roślin na 1 m2 po wschodach. Istnieje zasada, że w miarę pogarszania warunków wzrostu (słabsza gleba, susza, późny siew, gorszy przedplon itp.), gęstość siewu należy zwiększać.

Na plantacjach rzepaku w naszym regionie można zauważyć jeden znaczący i powtarzający się problem – zbyt gęsty siew. W tym roku wiosna była bardzo późna, a co za tym idzie – krótka, więc rzepak musiał się spieszyć, aby zakwitnąć. Na gęsto zasianych plantacjach nie miał już czasu na wykształcanie pędów bocznych, „skupił się” więc na pędzie głównym.

W konsekwencji na tych rzepakach jest dobrze wykształcony pęd główny, zakończony jakby „różyczką”, brak odgałęzień bocznych (fot. 1).

W innych latach gęsto zasiane rzepaki miały chociaż trochę odgałęzień bocznych. Zapewne będzie to jeden z powodów zniżki plonu tej rośliny, gdyż obecne odmiany większość plonu generują właśnie z pędów bocznych. Natomiast na naszych poletkach doświadczalnych w Grubnie rzepak był rzadki i pokrój roślin zupełnie inny (fot. 2).

Termin siewu

Dla przypomnienia termin siewu rzepaku ozimego powinien przypadać na około 10 tygodni przed zimowym zatrzymaniem wegetacji, tak aby rośliny przed zimą osiągnęły odpowiednią fazę rozwojową (w województwie kujawsko-pomorskim termin ten przypada 20–25 sierpnia). Dla zapewnienia dobrego przezimowania plantacji rzepaku bardzo ważne jest, aby rośliny weszły w stan spoczynku z dobrze rozwiniętym korzeniem palowym z nisko osadzoną rozetą liściową składającą się z 8–10 liści. Warto również pamiętać, iż jesienią następuje zawiązywanie organów generatywnych.

W połowie października niezależnie od fazy rozwojowej rzepaku tworzą się zawiązki pędów bocznych, formują się zawiązki kwiatostanów, a więc kształtuje się potencjał plonotwórczy roślin. Zatem ważne jest, aby rośliny wchodziły w okres zimowy odpowiednio przygotowane.

Wymagania pokarmowe

Rzepak ma duże wymagania pokarmowe. Są one pokrywane z zasobów naturalnych zgromadzonych w glebie oraz z nawozów naturalnych i mineralnych.

Do najważniejszych składników pokarmowych, decydujących o wielkości i jakości plonu nasion rzepaku, zaliczają się takie makroskładniki, jak: azot, fosfor, potas, wapń, magnez oraz mikroskładniki: bor, mangan, cynk, molibden i miedź. Azot jest pierwiastkiem w największym stopniu decydującym o wielkości plonu rzepaku. Zwiększenie dawki azotu powoduje istotny przyrost masy nasion.

Rzepak ozimy dobrze zaopatrzony w fosfor i potas tworzy jesienią silne rozety liściowe, dobrze się korzeni, co gwarantuje lepsze przezimowanie.

Odchwaszczanie

Wczesny siew i długi okres wegetacji rzepaku sprzyjają rozwojowi chwastów, trudno więc wyobrazić sobie dobrze plonującą plantację bez konieczności odchwaszczania. Aby chwasty nie konkurowały o wodę, światło i składniki pokarmowe z roślinami rzepaku, należy zastosować herbicydy jak najwcześniej – przed siewem, bezpośrednio po siewie lub w czasie jesiennej wegetacji, w zależności od środka. Wiosenne zastosowanie herbicydu może być zabiegiem tylko kosmetycznym, gdyż chwasty już są dobrze ukorzenione, a rzepak zbyt duży, by móc skutecznie zniszczyć wszystkie niepożądane rośliny. Ponadto częsta uprawa rzepaku po sobie i zwalczanie chwastów środkami z tej samej grupy chemicznej prowadzą do kompensacji niektórych gatunków chwastów, pojawiają się także formy odporne na zbyt często używane substancje aktywne.

Profilaktyka i zwalczanie chorób i szkodników

Częstą  przyczyną niskich plonów rzepaku jest pojawienie się wielu różnych chorób i szkodników w okresie wegetacji. Przeciętne straty w plonie nasion rzepaku mogą wynosić do 10––50%. Brak systematycznego zwalczania agrofagów na plantacji prowadzi do gwałtownego wzrostu szkód.

Spośród najgroźniejszych chorób rzepaku należy wymienić: zgorzel siewek, suchą zgniliznę kapustnych, czerń krzyżowych, cylindrosporiozę i szarą pleśń.

Dobór preparatów chemicznych ochrony rzepaku znajduje się w Zaleceniach Ochrony Roślin Instytutu Ochrony Roślin – PIB  w Poznaniu.

Z całą pewnością od wczesnej wiosny każdy plantator powinien monitorować swoją  plantację rzepaku pod względem progu szkodliwości chorób, jak i progu szkodliwości szkodników oraz pamiętać o terminach ich zwalczania.

Maria Sikora i Roman Podolski
KPODR  Minikowo