Kilka słów o ETS
Redukcja emisji CO2 o 55% do 2030 roku (względem roku 1990) jest kluczowym celem unijnej polityki dekarbonizacyjnej, a wysokie koszty emisji mają być podstawowym narzędziem w jego realizacji. Obecnie w Polsce coraz częściej poddaje się w wątpliwość celowość istnienia systemu handlu emisjami. Tymczasem unijna dyskusja nie dotyczy tego, czy system zlikwidować, ale w jaki sposób go usprawnić, aby UE osiągnęła zamierzone cele.
Czym jest i dlaczego powstał system handlu emisjami?
Unijny ETS (Unijnym System Handlu Uprawnieniami do Emisji Gazów Cieplarnianych) został wprowadzony w 2005 roku jako system przygotowujący UE do wdrożenia założeń Protokołu z Kioto przyjętego w 1997 roku. Jego realizacja zaczęła się w 2005 roku, a ratyfikowały go 183 kraje. Jest on dokumentem uzupełniającym Ramową Konwencję Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zmian Klimatu (UNFCCC). System EU ETS jest podstawą prowadzonych przez UE działań na rzecz klimatu, nacelowanych na zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych (ang. GHG, Greenhouse Gases) w opłacalny sposób, poprzez wprowadzanie limitów łącznych ilości niektórych z tych gazów emitowanych przez instalacje i zmniejszanie ich, aż do całkowitej redukcji. Wprowadza on również swego rodzaju mechanizm, który będzie powodował, że produkcja wysokoemisyjna straci na konkurencyjności, a tym samym – poprzez wysokie koszty produkcyjne – stanie się nieopłacalna.
W myśl zasady „zanieczyszczający płaci”, liczne zakłady przemysłowe w całej UE zobowiązane są do uczestnictwa w EU ETS i uiszczania opłat za emitowane do atmosfery GHG wyrażone ekwiwalentem CO2.
Podstawa funkcjonowania EU ETS
Parlament Europejski i Rada już w 2002 roku uznały zmianę klimatu za sprawę priorytetową w odniesieniu do działań podejmowanych w UE. W konsekwencji zapowiedziano ustanowienie systemu handlu emisjami, którego celem będzie monitorowanie i raportowanie emisji, które w przyszłości umożliwią neutralność emisyjną. Europa aspiruje bowiem do bycia pierwszym kontynentem neutralnym pod względem emisji GHG.
Aktem prawnym, który zapoczątkował istnienie EU ETS jest Dyrektywa 2003/87/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 13 października 2003 roku oraz zmieniająca dyrektywę Rady 96/61/WE. Najaktualniejsze zmiany zostały przyjęte w dyrektywach (UE) 2023/958 i 2023/959, które obejmują unijną inicjatywę „Gotowi na 55”. Inicjatywa ta ma na celu zapewnienie zgodności polityki UE z celami klimatycznymi europejskiego prawa o klimacie i zobowiązaniami wynikającymi z Europejskiego Zielonego Ładu i porozumienia paryskiego.
Oprócz wskazanych powyżej dyrektyw w obrocie prawnym funkcjonuje szereg aktów prawnych mających na celu regulację poszczególnych zagadnień istotnych dla realizacji celów systemu handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych. W Polsce zagadnienia z tego zakresu reguluje ustawa z 12 czerwca 2015 roku o systemie handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych oraz ustawa z 17 lipca 2009 r. o systemie zarządzania emisjami gazów cieplarnianych, która określa m.in. rodzaje działań prowadzonych w instalacjach wraz z wartościami progowymi odniesionymi do zdolności produkcyjnych tych instalacji oraz GHG przyporządkowane danemu działaniu (tj. CO2, podtlenek azotu – N2O i perfluorowęglowodory).
Które kraje są objęte EU ETS?
We wszystkich krajach członkowskich UE oraz na Islandii, w Lichtensteinie i Norwegii wdrożono system EU ETS, co zobowiązuje je do monitorowania, raportowania i bilansowania emisji zgodnie z zasadami określonymi w obowiązujących aktach prawnych.
Proces wdrażania EU ETS
Wdrażanie systemu przebiega w czterech etapach, stanowiących okresy rozliczeniowe, w których kraje członkowskie zobowiązane są do stworzenia krajowego planu rozdziału uprawnień (KPRU), z uwzględnieniem stopniowego zmniejszania wielkości emisji zgodnie z zaplanowanymi limitami w poszczególnych okresach:
– 2005–2007 – faza pilotażowa – Etap I;
– 2008–2012 – Etap II;
– 2013–2020 – Etap III;
– 2021–2030 – Etap IV.
W każdym etapie założono stopień redukcji emisji. Na podstawie opracowanych KPRU określane są dla poszczególnych branż pule uprawnień do emisji, wielkość przydziału uprawnień darmowych oraz przydział uprawnień dla poszczególnych instalacji. W roku 2027 planowane jest wprowadzenie EU ETS 2, który swoim zasięgiem obejmie również budownictwo, drogownictwo i transport, a także nowe, wcześniej nieuwzględnione w systemie procesy technologiczne.
Zakres działań objętych EU ETS
Procesy technologiczne oraz GHG, które objęte są systemem EU ETS określają Załączniki I i II do Dyrektywy ETS oraz Załącznik I do Ustawy o systemie handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych. Poniżej wymieniono niektóre.
1. Spalanie paliw w instalacjach o całkowitej nominalnej mocy cieplnej przekraczającej 20 MW.
2. Spalanie paliw w instalacjach spalania odpadów komunalnych o całkowitej nominalnej mocy cieplnej przekraczającej 20 MW.
3. Rafinacja oleju, w której wykorzystywane są jednostki spalania o całkowitej nominalnej mocy cieplnej przekraczającej 20 MW.
4. Produkcja koksu.
5. Prażenie lub spiekanie rud metali, w tym rudy siarczkowej.
6. Produkcja żelaza lub stali (pierwotny i wtórny wytop), łącznie z odlewaniem stałym, z wydajnością powyżej 2,5 MW na godzinę.
7. Produkcja lub obróbka metali żelaznych (w tym stopów żelaznych), w której wykorzystywane są jednostki spalania o całkowitej nominalnej mocy cieplnej przekraczającej 20 MW.
8. Produkcja pierwotnego aluminium lub tlenku glinu.
9. Produkcja wtórnego aluminium, w której wykorzystywane są jednostki spalania o całkowitej nominalnej mocy cieplnej przekraczającej 20 MW.
10. Produkcja lub obróbka metali nieżelaznych, w tym produkcja stopów, rafinacja, odlewnictwo itp., w której wykorzystywane są jednostki spalania o całkowitej nominalnej mocy cieplnej (w tym paliwa wykorzystywane jako czynniki redukujące) przekraczającej 20 MW.
11. Produkcja kwasu azotowego.
12. Produkcja kwasu adypinowego.
13. Produkcja kwasu glioksalowego i glioksylowego.
14. Produkcja amoniaku.
15. Etc.
Właściciel instalacji zobowiązany jest do uzyskania zezwolenia na emisję GHG przez nią wydzielanych. Wnioski o wydanie zezwoleń opiniowane są przez Krajowy Ośrodek Bilansowania i Zarządzania Emisjami przy Instytucie Ochrony Środowiska Państwowego Instytutu Badawczego, który jest jednocześnie administratorem Systemu handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych w Polsce.
Czym jest uprawnienie do emisji?
Uprawnieniem do emisji określa się uprawienie do wprowadzania do powietrza ekwiwalentu dwutlenku węgla (CO2), w rozumieniu Ustawy z 17 lipca 2009 r. o systemie zarządzania emisjami gazów cieplarnianych i innych substancji, utworzone w ramach EU ETS lub systemu handlu uprawnieniami do emisji GHG Konfederacji Szwajcarskiej, które służy do rozliczania wielkości emisji w ramach każdego z tych systemów i którym można rozporządzać na określonych zasadach. Jedno uprawnienie do emisji uprawnia prowadzącego instalacje do wyemitowania jednej tony GHG do atmosfery, czyli stanowi swego rodzaju formę opłaty za korzystanie ze środowiska.
Obecnie
Podczas aktualnie trwającego czwartego etapu UE ETS, który obejmuje lata 2021–2030, UE wyznaczyła nowy, wyższy cel, jakim jest zmniejszenie emisji GHG o 62%, względem poziomu z roku 2005. Całkowita liczba uprawnień wydawana corocznie w krajach UE jest regularnie zmniejszana – o 1,74% w latach 2013 i 2020, o 2,2% w latach 2021–2023, natomiast w latach 2024–2027 planuje się zmniejszenie o 4,3% rocznie i o 4,4% od roku 2028. W Polsce oraz częściej słyszy się głosy krytyczne w stosunku do EU ETS. Są one wywołane wielokrotnymi zmianami regulacyjnymi, wzrostem cen uprawnień do emisji oraz poczuciem niesprawiedliwości. Nie wszystkie sektory przemysłu są bowiem objęte tym systemem.
EU ETS a rolnictwo
Plan wprowadzania przez Komisję Europejską tzw. EU ETS 3, który miałby objąć również rolnictwo, budzi obawy zarówno wśród rolników, jak i całego społeczeństwa. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi również jasno sprzeciwia się wprowadzeniu systemu, podkreślając, że emisje są nieodłącznym elementem produkcji rolnej. Obecnie głównymi źródłami emisji GHG w rolnictwie jest nawożenie (N2O) oraz produkcja zwierzęca (metan – CH4), a ich redukcja jest trudna ze względu na brak możliwości zmiany procesów biologicznych zachodzących w produkcji rolnej. Sektor rolny jest głównym producentem żywności na świecie, a dla sposobu, w jaki żywność jest produkowana nie ma alternatywy, poza tą zakładającą ograniczenie produkcji, w tym np. zmniejszenie pogłowia zwierząt.
Ograniczenie produkcji rolnej wiązałoby się m.in. ze zmniejszeniem zatrudnienia, wzrostem cen żywności oraz przenoszeniem produkcji do krajów trzecich, co sprzyja zjawisku tzw. „ucieczki emisji”, czyli przenoszenia do państw, gdzie nie ma ograniczeń lub są mniej kosztowne niż w krajach EU. W związku z czym w pozycji zagrożonej może stanąć bezpieczeństwo żywnościowe.
***
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi podkreśla, że polityka klimatyczna jest istotna, ale powinna uwzględniać specyfikę sektora rolnego i opierać się na mechanizmach zachęt, a nie kar finansowych.
dr inż. Martyna Zielińska-Tadych, KPODR
Opracowano na podstawie:
– https://climate.ec.europa.eu/eu-action/eu-emissions-trading-system-eu-ets_en,
– https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=LEGISSUM:emissions_trading_system,
– https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=LEGISSUM:l28012.
