Ochrona wód gruntowych

Dyrektywa Azotanowa (91/676/EWG) przyjęta została przez Radę Wspólnoty Europejskiej 12 grudnia 1991 roku i dotyczy wszystkich państw członkowskich, również tych, które do Unii Europejskiej przystąpiły później. Zapisy dyrektywy dotyczą ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego, a jej celem jest zmniejszenie zanieczyszczenia spowodowanego lub wywołanego azotem pochodzącym ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszej degradacji wód.

Polska po akcesji do Unii Europejskiej w 2004 roku została prawnie zobligowana do wdrożenia przepisów, które obowiązują w UE, również przepisów Dyrektywy 91/676/EWG.

Wspomniana Dyrektywa określa dwa sposoby jej wdrażania. Wariant pierwszy (art. 3 ust. 1 i ust. 2 dyrektywy) zakłada, że na terenie danego kraju sporządzony zostaje wykaz wód zanieczyszczonych lub zagrożonych zanieczyszczeniem oraz wykaz obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych, tzw. OSN. Drugim sposobem ochrony wód przed nadmiernym zanieczyszczeniem związkami azotu jest – nie wyznaczanie Obszarów Szczególnie Narażonych, a wprowadzenie na terenie całego kraju Programu działań mających na celu ochronę tych wód.

Od roku 2004 Polska realizowała zapisy Dyrektywy Azotanowej wyznaczając w pierwszym okresie programowania, tj. od 1 maja 2004 roku do 30 kwietnia 2008 roku Obszary Szczególnie Narażone na 2% powierzchni kraju. Podobną ilość obszarów OSN (19 w porównaniu z 21 w pierwszym okresie) oraz niewiele różniącą się powierzchnię w skali kraju (1,5%) wyznaczono również w następnym okresie programowania, czyli w latach 2008–2012. Od 2012 roku przez kolejne cztery lata OSN obowiązywały na powierzchni kraju obejmującej niecałe 4,5%. W tym czasie regionalni dyrektorzy Zarządów Gospodarki Wodnej w naszym kraju wprowadzili stosownymi rozporządzeniami ujednolicony Program działań chroniących nasze wody. W pierwszych dwóch okresach programowania Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej wdrażały odrębne Programy.

W zlewni  Morza Bałtyckiego Polska jest największym dystrybutorem związków eutroficznych. W związku  z tym oczekiwano od nas podjęcia daleko idących środków w celu zminimalizowania spływu azotu z pól do wód powierzchniowych i jego przesiąku do wód podziemnych. Wyznaczanie OSN w zaledwie kilku procentowej skali okazało się niewystarczające.

Realizacja wymogów Dyrektywy Azotanowej podlega ocenie Dyrekcji Generalnej ds. Środowiska działającej przy Komisji Europejskiej i dotyczy ona każdego z okresów programowania od 2004 roku. W związku ze zbyt małą powierzchnią wyznaczonych obszarów Polska została zobowiązana do dokonania analizy obszarów wrażliwych i wód zanieczyszczonych oraz zagrożonych. Komisja Europejska kilkukrotnie przedkładała Polsce pisemne stanowiska w związku ze wspomnianym upomnieniem. Brak reakcji ze strony polskich władz spowodowało, że w czerwcu 2013 roku do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) wniesiona została skarga azotanowa (nr sprawy C-356/13).

Trybunał Sprawiedliwości wydał wyrok niekorzystny dla Polski. Kierownictwo Ministerstw: Środowiska, Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej ustaliły, że nastąpi zmiana sposobu realizacji Dyrektywy Azotanowej, a nowe zasady określone zostały Ustawą Prawo Wodne (Dziennik Ustaw z dnia 23 sierpnia 2017 roku poz. 1566).

Ustawa Prawo Wodne

W zakresie ochrony wód przed azotanami Ustawa Prawo wodne w rozdziale 4. (art. 102 – art. 112) wprowadza na terenie całego kraju Program działań oraz określa ogólne zasady realizacji postanowień Dyrektywy Azotanowej, przede wszystkim odpowiedzialność organów za monitoring i kontrole przestrzegania wdrażania Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu, w którym szczegółowo opisane zostały zalecenia.

Wspomniany program zawiera:

– Najlepsze dostępne techniki, środki oraz sposoby postępowania w zakresie nawożenia oraz dobrej praktyki rolniczej.

– Sposoby dokumentowania realizacji Programu działań.

– Harmonogram wprowadzania w życie poszczególnych zapisów Programu.

12 lipca 2018 roku, czyli blisko rok po opublikowaniu Ustawy Prawo wodne, ukazało się Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 czerwca 2018 roku w sprawie przyjęcia „Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu”, które na podstawie art. 6 prawa wodnego przyjmuje wspomniany program.

Program działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu

1. Ograniczenie rolniczego wykorzystania nawozów.

Sposoby postępowania z nawozami w procesach nawożenia i gospodarki nawozami na glebach zamarzniętych, zalanych lub nasyconych wodą, przykrytych śniegiem ograniczają rolnikowi możliwość ich stosowania w tych sytuacjach. Nie jest jednak to nic nowego, gdyż w Ustawie o nawozach i nawożeniu z 2015 roku znajdziemy podobny zapis. W programie azotanowym określone zostały strefy buforowe, jakie rolnicy muszą zachować przy stosowaniu nawozów w pobliżu wód powierzchniowych i na terenach o dużym nachyleniu. Będzie to od 5 do nawet 20 metrów, w zależności od wielkości wód powierzchniowych oraz od rodzaju nawozu, na gruntach o nachyleniu do 10%. Na terenach bardziej stromych długość stref buforowych trzeba będzie zwiększać o 5 metrów.

Tabela 1. Odległości, w jakich nie stosuje się nawozów w pobliżu wód powierzchniowych

Na gruntach rolnych od brzegu:
Rodzaj nawozu	Jezior i zbiorników wodnych o powierzchni do 50 ha	Cieków naturalnych		Rowów z wyłączeniem rowów o szerokości 5 m liczonej na górnej krawędzi brzegu rowu	kanałów
Nawozy z wyłączeniem gnojowicy	5 m	5 m		5 m	5 m
gnojowica	10 m	10 m		10 m	10 m
Na gruntach rolnych od:
Rodzaj nawozu	Brzegu jezior i zbiorników wodnych o powierzchni powyżej 50 ha		Ujęć wody, jeżeli nie ustanowiono strefy ochronnej na podstawie przepisów ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. – Prawo wodne		Obszarów morskiego pasa nadbrzeżnego
Wszystkie rodzaje nawozów	20 m		20 m		20 m

Punkt „Ograniczenie rolniczego wykorzystania nawozów” określa również:

– okresy, w jakich rolnicze wykorzystanie nawozów jest niedozwolone,

– dawki nawozów azotowych oraz sposoby nawożenia tymi nawozami,

– warunki, w jakich nawozów stosować nie można,

– warunki przechowywania nawozów odzwierzęcych oraz pojemności i wielkości miejsc do ich przechowywania,

– planowanie nawożenia azotem roślin uprawnych,

– przeliczniki sztuk rzeczywistych zwierząt gospodarskich na sztuki duże oraz sposoby wyliczania wielkości produkcji nawozów odzwierzęcych,

– maksymalne ilości wykorzystywanego z nawozów pochodzenia zwierzęcego azotu do poziomu 170 kg N/ha/rok.

2. Okresy nawożenia.

Od momentu wejścia w życie zasad zapisanych w programie azotanowym, rolników w Polsce obowiązują nowe terminy stosowania nawozów. W przypadku nawozów mineralnych i naturalnych płynnych (gnojówka, gnojowica) na gruntach ornych w województwie kujawsko-pomorskim można je stosować w terminie od 1 marca do 25 października, a na uprawach trwałych, wieloletnich czy użytkach zielonych do końca października. Trochę dłuższe okresy dotyczą obornika, który można stosować od 1 marca do 31 października na gruntach ornych i od 1 marca do 30 listopada na pozostałych użytkach rolnych. Program daje jednak możliwość przesunięcia w niektórych sytuacjach. W przypadku terminów stosowania nawozów na gruntach ornych, terminy wymienione wcześniej nie będą dotyczyć podmiotów zakładających jesienne uprawy po późno schodzących przedplonach (np. burak cukrowy, kukurydza) oraz tych, które nie mogły dokonać zbiorów i/lub nawożenia z powodu niekorzystnych warunków pogodowych (w przypadku tych drugich granicznym terminem będzie 30 listopada) (tab. 2).

Tabela 2. Terminy stosowania nawozów

Rodzaj nawozów Rodzaj gruntów	Nawozy azotowe mineralne i nawozy naturalne płynne	Nawozy naturalne stałe
Grunty orne	1 marca – 20 października	1 marca – 31 października
Grunty orne na terenie gmin objętych wykazem z załącznika nr 2 do Programu	1 marca – 15 października
Grunty orne na terenie gmin objętych wykazem z załącznika nr 3 do Programu	1 marca – 25 października (woj. kujawsko-pomorskie)
Uprawy trwałe	1 marca – 31 października	1 marca – 30 listopada
Uprawy wieloletnie	1 marca – 31 października
Trwałe użytki zielone	1 marca – 31 października

3. Warunki przechowywania nawozów naturalnych oraz postępowanie z odciekami.

Ważnym elementem Programu jest określenie sposobu przechowywania nawozów pochodzenia zwierzęcego. Został on wydłużony do 5 w przypadku obornika i do 6 miesięcy w przypadku gnojówki i gnojowicy. Gospodarstwa nieposiadające płyt czy zbiorników pozwalających na przechowywanie tych nawozów przez taki okres, są zobowiązane Programem do ich dostosowania, czyli rozbudowy lub budowy nowych.

Jednakże w przypadku obornika możliwe jest czasowe, ale nie dłuższe jak 6 miesięcy, przechowywanie tego nawozu bezpośrednia na gruncie, z zachowaniem określonych zasad co do nachylenia terenu (do 3%) czy odległości pryzmy od wód powierzchniowych (>25 m). Pryzmę taką można składować w danym miejscu co trzy lata. Datę jej złożenia natomiast trzeba zaznaczyć na mapie, która przez trzy lata musi być przechowywana wraz z innymi dokumentami.

4. Dawki i sposoby nawożenia azotem.

Dawki nawożenia azotem ustalane są wg załącznika nr 9 do Programu albo na postawie planu nawozowego lub planu nawozowego azotem. Posiadanie planu nawożenia lub planu nawożenia azotem wymagane jest, w pierwszym przypadku od gospodarstw rolnych, które prowadzą hodowlę: powyżej 40 000 stanowisk drobiu, powyżej 2 000 stanowisk świń (>30 kg) lub powyżej 750 stanowisk macior. W przypadku planu nawożenia azotem jest on wymagany od gospodarstw o powierzchni powyżej 100 ha i/lub o produkcji zwierzęcej powyżej 60 DJP lub o powierzchni powyżej 50 ha, gdzie na użytkach rolnych prowadzona jest uprawa intensywna. Listę upraw intensywnych znaleźć można w załączniku nr 7 do Programu i są to przede wszystkim uprawy warzywnicze. Do upraw rolniczych intensywnych zaliczyć można ziemniaka, buraki czy zboża (tabela nr 3). Pozostałe podmioty będą musiały stosować dawki azotu określone we wspomnianym wyżej załączniku nr 9.

Tabela 3. Lista upraw intensywnych (uprawy rolnicze)

Lp.	Gatunek rośliny uprawnej	Dawka azotu (powyżej)
1.	Pszenica	120 kg N
2.	Pszenżyto	100 kg N
3.	Żyto mieszańcowe	100 kg N
4.	Kukurydza	160 kg N
5.	Rzepak	150 kg N
6.	Burak cukrowy	150 kg N
7.	Burak pastewny	150 kg N
8.	Ziemniak późny	120 kg N

5. Sposoby dokumentowania realizacji Programu

Wszystkie podmioty wymienione w art. 102 Ustawy Prawo wodne zobowiązane są do trzyletniego przechowywania wszelkich dokumentów, tj. umowy zbycia i nabycia nawozów (jeżeli dotyczy), planu nawożenia czy map z zaznaczonymi pryzmami obornika (jeżeli dotyczy). Poza tym gospodarstwa o powierzchni ≥10 ha użytków rolnych lub utrzymujących zwierzęta w ilości ≥10 DJP zobowiązane są do prowadzenia dokumentacji dotyczącej nawożenia azotem. Ewidencja zabiegów agrotechnicznych prowadzona ma być w dowolny sposób (papierowy, elektroniczny) i przechowywana również przez okres trzech lat.

Tabela 4. Przykładowa ewidencja zabiegów agrotechnicznych związanych z nawożeniem azotem

Imię i nazwisko rolnika (lub nazwa):
Adres:
Numer identyfikacyjny:
Data wykonania czynności	Numer działki ewidencyjnej	Powierzchnia działki rolnej [ha, a]	Rodzaj użytkowania (roślina uprawiana w plonie głównym/roślina w poplonie)	Rodzaj wykonywanej czynności	Nazwa nawozu	Zastosowana ilość nawozu [kg, t]	Ilość nawozu [t/ha]	Uwagi

Natalia Narewska Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego, Fot. M. Rząsa